Υποδυόμαστε τις κινήσεις των συνανθρώπων μας μέσα μας, τις υποβάλλουμε δηλαδή σε νοητική προσομοίωση κι έτσι τις αντιλαμβανόμαστε, υποστηρίζει ερευνητική ομάδα της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης
Του Παναγιώτη Γεωργουδή
Καταλαβαίνουμε τη συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων πραγματοποιώντας νοητική προσομοίωση στον δικό μας εγκέφαλο. Δηλαδή επαναλαμβάνουμε τη δική τους συμπεριφορά. Μάλιστα, τα πειράματα που πραγματοποιήθηκαν σε πιθήκους από την ερευνητική ομάδα της καθηγήτριας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Ελένης Σαββάκη, στην οποία μετέχει και ο επίκουρος καθηγητής Βασίλης Ράος, απέδειξαν ότι υπεύθυνοι μηχανισμοί του εγκεφάλου για να επικοινωνήσουμε με τους άλλους και να αποδώσουμε το πραγματικό νόημα των πράξεών τους δεν είναι μόνο οι «νευρώνες-κάτοπτρα» του εγκεφάλου, όπως είχε δείξει μέχρι τώρα η ανακάλυψη του Τζιάκομο Ριτζολάτι, αλλά μαζί με τους προαναφερόμενους νευρώνες ενεργοποιείται όλο το εγκεφαλικό κύκλωμα που υποστηρίζει την εκτέλεση της κίνησης. Αποκωδικοποιούμε την κινητική συμπεριφορά των συνανθρώπων μας ενεργοποιώντας το δικό μας σύστημα.
Ταυτόχρονα ανακαλύφθηκε πως μαζί με το κινητικό σύστημα δραστηριοποιείται και το αισθητικό τμήμα του νευρικού συστήματος για να έχουμε ολοκληρωμένη γνωστική εικόνα. Αυτό το συναρπαστικό επιστημονικό «ταξίδι» μάς περιγράφει η Ελληνίδα καθηγήτρια.
- Ti ακριβώς έδειξε η έρευνά σας σε σχέση με τη συμπεριφορά μας;
Η έρευνά μας υποδεικνύει ότι οι ίδιες εκτεταμένες περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται τόσο για την εκτέλεση μιας κινητικής συμπεριφοράς όσο και για την παρατήρησή της όταν εκτελείται από άλλο υποκείμενο. Η ενεργοποίηση περιοχών που σχετίζονται με την εκτέλεση μιας κινητικής συμπεριφοράς, κατά τη διάρκεια της παρατήρησης αυτής της κίνησης, αντανακλά τη νοητική προσομοίωση της συγκεκριμένης κινητικής συμπεριφοράς από τον παρατηρητή. Με άλλα λόγια, προκειμένου να καταλάβουμε μια κινητική συμπεριφορά που εκτελείται από άλλο άτομο, υποδυόμαστε την εν λόγω συμπεριφορά μέσα μας, την επαναλαμβάνουμε κρυφά, την προσομοιώνουμε νοητικά. Κατά συνέπεια, τα νευροφυσιολογικά μας ευρήματα υποστηρίζουν τη «νοητική προσομοίωση» ως «θεωρία του νου» προκειμένου να αποδώσουμε νόημα στη συμπεριφορά που εκτελούν άλλα υποκείμενα, προκειμένου να «διαβάσουμε» τη σκέψη των άλλων.
Η απόδοση νοήματος στη συμπεριφορά των άλλων ατόμων είναι βασική διαδικασία στην καθημερινή μας επικοινωνία. Η ανακάλυψη των «νευρώνων-κατόπτρων», από τον Τζιάκομο Ριτζολάτι και τους συνεργάτες του στην Πάρμα υπήρξε σημαντική συνεισφορά στην κατανόηση των μηχανισμών που υποστηρίζουν την αντίληψη της συμπεριφοράς των άλλων. Αυτοί οι νευρώνες βρέθηκαν ενεργοποιημένοι τόσο όταν ο πίθηκος εκτελούσε κίνηση σύλληψης ενός αντικειμένου όσο και όταν παρακολουθούσε τον πειραματιστή να εκτελεί την ίδια κίνηση σύλληψης. Εν τούτοις, τα τελευταία ευρήματά μας υποδεικνύουν ότι το σύστημα που είναι υπεύθυνο για την αντίληψη της κινητικής συμπεριφοράς των άλλων περιλαμβάνει, όχι μόνο τις δύο περιοχές φλοιού που περιέχουν τους νευρώνες-κάτοπτρα, αλλά όλο το εγκεφαλικό κύκλωμα που υποστηρίζει την εκτέλεση της κίνησης. Τα ευρήματά μας αυτά αντικρούουν την ευρέως αποδεκτή ιδέα ότι οι νευρώνες-κάτοπτρα μόνοι τους κωδικεύουν το νόημα της υπό παρατήρηση κινητικής συμπεριφοράς άλλων ατόμων. Τα δεδομένα μας υποστηρίζουν την ιδέα ότι αποκωδικεύουμε την κινητική συμπεριφορά άλλων ατόμων δραστηριοποιώντας το δικό μας κινητικό σύστημα, δηλαδή προσομοιώνοντας νοητικά την παρατηρούμενη συμπεριφορά.
- Με ποιον τρόπο γίνεται αυτό και πώς το διαπιστώσατε;
Προκειμένου να εξετάσουμε την υπόθεσή μας, ότι αντιλαμβανόμαστε μια κινητική συμπεριφορά που εκτελείται από άλλο άτομο με τον μηχανισμό της νοητικής προσομοίωσης, ασκήσαμε πιθήκους (α) να συλλαμβάνουν μικρά τρισδιάστατα αντικείμενα και (β) να παρατηρούν τη σύλληψη των ίδιων αντικειμένων από τον πειραματιστή, και εξετάσαμε τις εγκεφαλικές περιοχές που ενεργοποιήθηκαν από τις δύο συμπεριφορές (εκτέλεσης και παρατήρησης) με ποσοτική νευροαπεικονιστική μέθοδο. Βρήκαμε πολύ μεγάλη επικάλυψη των περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού που εμπλέκονται στην εκτέλεση μιας κινητικής συμπεριφοράς με εκείνες που εμπλέκονται στην παρατήρηση της ίδιας συμπεριφοράς όταν εκτελείται από άλλο άτομο, γεγονός που υποδεικνύει ότι επιτελούμε νοητικά τη συμπεριφορά άλλων προκειμένου να την καταλάβουμε. Επί πλέον, στην περίπτωση της κινητικής-παρατήρησης, δεν βρέθηκε ενεργοποιημένο μόνο το κινητικό αλλά και το αισθητικό τμήμα του νευρικού κυκλώματος κινητικής-εκτέλεσης.
- Το αισθητικό τμήμα ολοκληρώνει τη συγκεκριμένη γνωστική διαδικασία;
Προφανώς, κατά τη διάρκεια κινητικής εκτέλεσης (π.χ. σύλληψης ενός αντικειμένου με το χέρι μας), η κίνηση (π.χ. η σύλληψη) και η αισθητική συνέπεια της κίνησης (π.χ. η αίσθηση του αντικειμένου στα δάκτυλά μας) ολοκληρώνονται για να αποτελέσουν τη γνωσιακή αναπαράσταση της κινητικής συμπεριφοράς μέσα στον εγκέφαλό μας. Ετσι, κατά τη διάρκεια της παρατήρησης, η επιστράτευση κινητικών περιοχών του εγκεφάλου εξασφαλίζει την κινητική αντίληψη της παρατηρούμενης συμπεριφοράς, ενώ η εμπλοκή σωματαισθητικών
περιοχών του εγκεφάλου εξυπηρετεί την αισθητική αντίληψη των συνεπειών της κίνησης. Κατά συνέπεια, προκειμένου να καταλάβουμε μια κινητική συμπεριφορά που εκτελείται από άλλο άτομο (π.χ. τη σύλληψη ενός ποτηριού), προσομοιώνουμε όχι μόνο την κινητική συνιστώσα (την κίνηση του χεριού μας να πιάσει το ποτήρι) αλλά και προηγούμενη γνώση μας για την αισθητική συνέπεια της κίνησης (την αίσθηση του ποτηριού μέσα στο χέρι μας). Με άλλα λόγια, κινήσεις μαζί με τις αισθητικές τους συνέπειες αποθηκεύονται στον εγκέφαλό μας κατά τη διάρκεια δράσεών μας και ανακαλούνται για προσομοίωση κατά τη διάρκεια παρατήρησης άλλου ατόμου που δρα με παρόμοιο τρόπο. Για παράδειγμα, όταν παρακολουθούμε ένα διαγωνισμό χορού, δεν διακρίνουμε απλά και μόνο τα ζευγάρια που κινούνται στην πίστα, αλλά επίσης προσομοιώνουμε αποθηκευμένες αναπαραστάσεις που σχετίζονται με τον χορό, επιστρατεύουμε σχετικές αισθητικο-κινητικές μνήμες (ως να χορεύαμε εμείς, εξ ου και η απόλαυση του θεάματος).
- Υπάρχει και η πρόβλεψη ανάλογα με τις εμπειρίες που διαθέτει ο καθένας;
Προφανώς δεν παρατηρούμε παθητικά τη συμπεριφορά των άλλων υποκειμένων, αλλά την αντιλαμβανόμαστε και συχνά την προβλέπουμε προσομοιώνοντάς την νοητικά. Προφανώς, η πρόβλεψη και η προσμονή κοινωνικών γεγονότων και συμπεριφοράς άλλων υποκειμένων συνίστανται σε νοητική επεξεργασία αξιόπιστων σεναρίων, σε σιωπηλή κινητοποίηση αποθηκευμένων εγκεφαλικών προγραμμάτων.
Μια συνέπεια των ευρημάτων μας ότι αποκωδικοποιούμε τις πράξεις των άλλων δραστηριοποιώντας αντίστοιχες δικές μας κινητικές συμπεριφορές είναι ότι η αντίληψή μας περιορίζεται από τις προηγούμενες εμπειρίες μας, από το αποθηκευμένο κινητικό μας ρεπερτόριο. Από την άλλη μεριά, η προσομοίωση μιας κινητικής συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια παρατήρησής της, ενώ εκτελείται από άλλον, θα έπρεπε να διευκολύνει την επακόλουθη εκτέλεσή της. Με αυτόν τον τρόπο οι κινητικές επιδεξιότητες θα έπρεπε να μαθαίνονται όχι μόνον με εκτέλεση (φυσική εξάσκηση) αλλά και με απλή παρατήρηση της κίνησης εκτελούμενης από άλλα άτομα (νοητική άσκηση). Για παράδειγμα, αθλητές βελτιώνουν τις επιδόσεις τους τόσο με απλή παρατήρηση άλλων αθλούμενων ατόμων, όσο και με νοητική άσκηση.
