ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Eπιμέλεια: Μισέλ Φάις

Νίκος Δαββέτας, «Ο ζωγράφος του Μπελογιάννη». Μυθιστόρημα. Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2013, σελ. 224.

 Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη

Τον Δεκέμβριο του 1950, έναν χρόνο μετά το τέλος του Εμφυλίου, συνελήφθη στην Αθήνα ο Νίκος Μπελογιάννης. Η καταδίκη του σε θάνατο με την κατηγορία της κατασκοπίας τον Φεβρουάριο του 1952 αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη κρίση του μετεμφυλιακού κράτους. Η πλευρά των νικητών κλυδωνίστηκε μεταξύ όσων υποστήριζαν τη μετατροπή της ποινής σε ισόβια για να διευκολυνθεί η συμφιλίωση και όσων ζητούσαν την παραδειγματική τιμωρία. Ακολούθησε μια παγκόσμια εκστρατεία για να αποτραπεί η εκτέλεσή του. Μεταξύ άλλων, ο Πάμπλο Πικάσο σχεδίασε ένα πορτρέτο με τον Μπελογιάννη να κρατάει ένα γαρίφαλο, όπως στη φωτογραφία που τράβηξε ο Παναγιώτης Μήτσουρας στο δικαστήριο. Χωρίς αποτέλεσμα. Στις 30 Μαρτίου, οι Νίκος Μπελογιάννης, Δημήτρης Μπάτσης, Ηλίας Αργυριάδης και Νίκος Καλούμενος εκτελέστηκαν στο Γουδί. Μετά τον θάνατό του ο Μπελογιάννης μετατράπηκε σε μύθο μέσα από ποιήματα, ταινίες, τραγούδια και βιβλία.

Η υπόθεση Μπελογιάννη αποτελεί τον ιστορικό καμβά για το νέο βιβλίο του Νίκου Δαββέτα «Ο ζωγράφος του Μπελογιάννη». Μετά την Κατοχή, τον Εμφύλιο και τον αφανισμό των Ελλήνων Εβραίων, ο Δαββέτας συνεχίζει να αντλεί θέματα από αυτό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως «μακρά δεκαετία του ’40». Η βασική δράση εκτυλίσσεται επί των ημερών μας, σε Αθήνα και Παρίσι, αλλά όλη η πλοκή έχει σημείο αναφοράς τη μετεμφυλιακή Ελλάδα από την εποχή της δίκης του Μπελογιάννη έως τη λήξη της δικτατορίας. Οι δύο βασικοί ήρωες, ο Στάθης και η Ντενίς, κουβαλούν το βάρος της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Ο Στάθης κατ’ επιλογήν, ως ειδικός σε θέματα ιστορίας, η Ντενίς λόγω οικογενειακής κληρονομιάς, αφού είναι κόρη παλιού κομμουνιστή και βαφτισιμιά του Ελληνογάλλου διανοούμενου Αντώνη Καμμιλή. Η δολοφονία του Καμμιλή, σε συνδυασμό με κάποια προσχέδια του Πικάσο που βρέθηκαν στο σπίτι του νεκρού, θα δώσει το έναυσμα για την περιπέτειά τους.

Η σχέση δημιουργού και θέματος είναι κεντρική στο βιβλίο. Το σκίτσο του Μπελογιάννη έχει αξία στην Ελλάδα λόγω της ιστορίας του Μπελογιάννη. Σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο, όμως, ήταν η υπογραφή του Πικάσο στο κάτω μέρος της σελίδας που είχε σημασία. Το ίδιο το έργο ήταν αδιάφορο καλλιτεχνικά, μια χάρη του ζωγράφου για τους πολιτικούς φίλους του. Οπως αναφέρεται στο βιβλίο, ο Πικάσο έκανε συχνά τέτοια σχέδια, τα οποία χάριζε σε φίλους και συνεργάτες, ακόμα κι αν ήξερε ότι εκείνοι θα τα πουλούσαν αμέσως. Το ερώτημα που εγείρει ο Δαββέτας είναι τι είναι εκείνο που δίδει αξία, οικονομική και μη, σε ένα έργο: το θέμα, η τεχνική, η γνησιότητα, το όνομα του δημιουργού ή η προσωπική εμπλοκή εκείνου που το αντικρίζει;

Η επιλογή ενός Ελληνα συγγραφέα που ζει στο Παρίσι δεν είναι τυχαία. Βοηθάει τον Δαββέτα να τοποθετήσει την ελληνική ιστορία στο διεθνές πλαίσιο εποχής – είτε αυτό αφορά τη σύγκριση του μεταπολεμικού καθεστώτος της Ελλάδας με τα κομμουνιστικά κράτη είτε τον τρόπο πρόσληψης της δικτατορίας από τους Ευρωπαίους διανοούμενους. Αυτός ο συγκρητισμός ανάμεσα στα καθεστώτα μπορεί να έχει πολιτική χροιά, αλλά η προτεραιότητα που θέτει ο Δαββέτας είναι μοίρα των ανθρώπων. Αφορά τις συνθήκες ζωής και, ακόμη περισσότερο, θανάτου για τα χιλιάδες θύματα του Ψυχρού Πολέμου.

Το ενδιαφέρον του Νίκου Δαββέτα για την ιστορία και την ιστοριογραφία είναι δεδομένο, τόσο μέσα από τα θέματα που επιλέγει για τα βιβλία του όσο και με τις δημόσιες παρεμβάσεις του. Αυτή η μέριμνα είναι πρόδηλη στο επίμετρο του βιβλίου με τίτλο «Τα γεγονότα πίσω από τον μύθο». Εκεί, η Ελένη Πασχαλούδη αναλαμβάνει να καταγράψει συνοπτικά το χρονικό των πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα από το τέλος του Εμφυλίου έως την εκτέλεση του Μπελογιάννη. Το βιβλίο συνομιλεί με την μετεμφυλιακή ιστορία της Ελλάδας, αναζητώντας τους τρόπους με τους οποίους είναι ακόμα ζωντανή.

«Κανείς δεν έχει λόγο να θυμάται ένα παρελθόν που δεν μπορεί να γίνει παρόν», αυτό είναι το μότο του Στάθη και αυτή είναι στην πραγματικότητα η αναζήτηση την οποία ξεκινούν οι δύο φίλοι. Με ποιο τρόπο παραμένει το παρελθόν ζωντανό, τόσο ζωντανό που μπορεί να σκοτώσει τον Καμμιλή; Το διακύβευμα για τους ήρωες του βιβλίου δεν είναι το παρελθόν, ούτε η μνήμη του. Δεν προσπαθούν να δικαιώσουν τη μία ή την άλλη πλευρά. Το διακύβευμα είναι τα κειμήλια του παρελθόντος, τα αντικείμενα που έχουν επιβιώσει και η αξία τους – οικονομική, πολιτική, προσωπική. Και όσο αυτά έχουν νόημα στο παρόν, το παρελθόν δεν είναι ποτέ νεκρό.