ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Νίκος Δεμερτζής, Ελένη Πασχαλούδη, Γιώργος Αντωνίου (επιμέλεια). «Εμφύλιος: πολιτισμικό τραύμα». Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2012, σελ. 351
Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη
Σύμφωνα με τον Jeffrey Alexander, το πολιτισμικό τραύμα συμβαίνει όταν τα μέλη μιας συλλογικότητας νιώθουν πως ένα γεγονός σημάδεψε ανεξίτηλα την ομαδική τους ταυτότητα κατά θεμελιώδεις και μη αναστρέψιμους τρόπους. Στον πρόσφατο τόμο «Εμφύλιος: πολιτισμικό τραύμα», που επιμελήθηκαν οι Νίκος Δεμερτζής, Ελένη Πασχαλούδη και Γιώργος Αντωνίου, επιχειρείται να ανιχνευτεί το τραύμα που άφησαν τα γεγονότα της δεκαετίας του ’40 και η χρήση του παρελθόντος από τα πολιτικά υποκείμενα με βασικό υλικό τον μεταπολεμικό λόγο περί την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Οι δύο ξεχωριστοί άξονες, τραύμα και χρήση του παρελθόντος, σε πολλά σημεία συγκλίνουν, σε άλλα ακολουθούν διαφορετικές πορείες, η παράλληλη εξέτασή τους όμως επιτρέπει τον καλύτερο φωτισμό της μνήμης της δεκαετίας του ’40.
Ο Νίκος Δεμερτζής χωρίζει τη μεταπολιτευτική χρήση του Εμφυλίου σε δύο φάσεις με σημείο καμπής το 1990. Στην πρώτη, τη «φάση της επιλεκτικής κατασκευής», κυριαρχούσε η λήθη του Εμφυλίου δίνοντας έμφαση στην Αντίσταση, καθώς στόχος ήταν να επιτευχθεί η συμφιλίωση που ήταν απαραίτητη για την σταθερότητα της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας. Η δεύτερη, η «φάση της ανακλαστικής κατασκευής», κράτησε μέχρι το ξέσπασμα της σημερινής κρίσης. Σε αυτή τη φάση το διακύβευμα ήταν «η αντιμετώπιση και η επεξεργασία του ιστορικού παρελθόντος» έξω από τις προτεραιότητες της «λήθης» που υπήρχε ώς το 1974 και της «συμφιλίωσης» από το 1974 ώς το 1990.
Η Ελένη Πασχαλούδη υποστηρίζει ότι ο πολιτικός λόγος των κομμάτων στη Μεταπολίτευση συνιστά μια προσπάθεια να ερμηνεύσουν το παρελθόν με έναν τρόπο που να δικαιώνει το παρόν τους. Για το ΠΑΣΟΚ η Αντίσταση αποτέλεσε έναν από τους πυλώνες του αντιδεξιού μετώπου που επιχείρησε να χτίσει στις εκλογές του 1985, ενώ η Νέα Δημοκρατία, αντίθετα, απέφυγε τις αναφορές στην περίοδο. Από την άλλη, για τα κόμματα της Αριστεράς η μνήμη της Αντίστασης υπήρξε βασικό τμήμα της ταυτότητάς τους. Εστιάζοντας στη χρήση του Εμφυλίου από την κομμουνιστική αριστερά ο Νίκος Μαραντζίδης υποστηρίζει ότι έχει διπλή λειτουργία: να ενισχύσει την ταυτότητα του κομμουνιστή και ταυτόχρονα να ενισχύσει τη θέση και τα επιχειρήματα του κόμματος απέναντι στους ανταγωνιστές του. Οσον αφορά την περίοδο της σημερινής κρίσης, ο Παναγής Παναγιωτόπουλος διακρίνει τρεις τρόπους αφήγησης του παρελθόντος στον λόγο της Αριστεράς: χτίζοντας αναλογίες με τη γερμανική κατοχή, ασκώντας κριτική για τη Μεταπολίτευση και χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του ’81.
Από την άλλη πλευρά, για τους νικητές η λήθη των δικών τους απωλειών συγκροτεί ένα ξεχωριστό πολιτισμικό τραύμα. Μελετώντας τους εορτασμούς των νικητών του Εμφυλίου ο Γιώργος Αντωνίου δείχνει ότι οι εκδηλώσεις αυτές έφτασαν στο απόγειό τους την περίοδο 1981-1985, όταν δηλαδή οι νικητές βρέθηκαν στο περιθώριο από τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο. Αναλύοντας συνολικά τον τρόπο που προσλαμβάνεται ο Εμφύλιος και από τις δύο πλευρές ο Νίκος Σιδέρης υποστηρίζει ότι χρησιμοποιείται το σχήμα της αναγέννησης μετά την καταστροφή για την αφήγηση του παρελθόντος. Αρα η τραγωδία του Εμφυλίου που προηγήθηκε μπορούσε να θεωρηθεί προμήνυμα για μελλοντικούς θριάμβους.
Οσον αφορά τα θύματα από την πείνα, η Βιολέττα Χιονίδου διατυπώνει τη θεωρία ότι ο κατοχικός λιμός δεν μετατράπηκε σε πολιτισμικό τραύμα επειδή επικαλύφθηκε από το τραύμα του Εμφυλίου. Αλλα τραύματα έμειναν χωρίς έκφραση λόγω της ευαίσθητης θέσης των θυμάτων. Η Κατερίνα Τσέκου εξετάζοντας την περίπτωση της Εβδομης Μεραρχίας και ειδικότερα τις μαρτυρίες των γυναικών μαχητριών δείχνει πώς το αίσθημα της ντροπής για όσα υπέστησαν τις οδήγησε στο να αποσιωπήσουν όσα βίωσαν.
Εξήντα τέσσερα χρόνια μετά το τέλος του Εμφυλίου η συζήτηση γύρω από το τραύμα που άφησε στην ελληνική κοινωνία βρίσκεται στο επίκεντρο. Εκδόσεις όπως οι «Εμφύλιος: πολιτισμικό τραύμα», «Τραύμα και μνήμη» (Βενετία Αποστολίδου- Πόλις, 2011) και «Το τραύμα και οι πολιτικές της μνήμης» (Γιώργος Κόκκινος, Ελλη Λεμονίδου και Βλάσης Αγτζίδης- Ταξιδευτής, 2010) αποτελούν μελέτες της ελληνικής ιστορίας με εργαλεία από τους σύγχρονους προβληματισμούς που έχουν αναδειχτεί στις κοινωνικές επιστήμες στον αγγλοσαξονικό χώρο. Ταυτόχρονα η σημερινή κρίση κάνει τα σημάδια του Εμφυλίου ορατά ξανά μέσα από τις αναφορές σε αυτόν στον δημόσιο λόγο, αναζητώντας στη δεκαετία του ’40 νοηματοδοτήσεις για τα διλήμματα της εποχής μας.
