ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ
Eκθεση με σχέδια και χαρακτικά τής Ζιζής Μακρή στην γκαλερί Astra
Προφυλακισμένη το 1960 στις Φυλακές Αβέρωφ με κατηγορίες για κατασκοπεία και απόπειρα ανατροπής τού καθεστώτος, η Γαλλοσέρβα σύντροφος του Μέμου Μακρή στρέφει το ενδιαφέρον της όχι στις συγκρατούμενές της, που «δεν είχαν γραφικότητα», αλλά στις άλλες φυλακισμένες, που είχαν γι' αυτήν «κάτι το καινούργιο». Βρήκε απρόσμενη συμπαράσταση από τη διευθύντρια των φυλακών.
Της Παρής Σπίνου
Mια έκθεση με ξεχωριστό ενδιαφέρον, όχι μόνο εικαστικό αλλά και ιστορικό, που φέρνει στο προσκήνιο μια πτυχή της μετεμφυλιακής Ελλάδας, εγκαινιάζεται αύριο στην γκαλερί Αstra. Ενα αφιέρωμα στη γνωστή χαράκτρια Ζιζή Μακρή και στο έργο της, σχέδια και χαρακτικά, τα οποία φιλοτέχνησε στις Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ στις αρχές της δεκαετίας του ’60.
Πολιτική κρατούμενη η ίδια, λόγω της απόπειρας φυγάδευσης κομματικού στελέχους του ΚΚΕ, αποφάσισε κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού της να απεικονίσει την άλλη πλευρά του φεγγαριού. Τη ζωή, δηλαδή, των γυναικών που είχαν φυλακιστεί για ποινικά αδικήματα. Με ευαισθησία, συναισθηματική φόρτιση και ειλικρίνεια. «Ξέρω ότι εκείνη τη στιγμή που έκανα τα έργα στη φυλακή έδωσα όλο τον εαυτό μου, ξέρω ότι καλύτερα δεν μπορούσα να κάνω εκείνη την εποχή», αναφέρει η χαράκτρια, σύντροφος του επίσης διακεκριμένου γλύπτη Μέμου Μακρή (1913-1993).
Tα έργα της πλαισιώνονται από σπάνια τεκμήρια των γυναικών πολιτικών κρατουμένων στις Φυλακές Αβέρωφ, όπως επιστολικά δελτάρια, χειροτεχνήματα, κάρτες από τις συλλογές των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Παράλληλα, τα ΑΣΚΙ και οι εκδόσεις «Θεμέλιο» κυκλοφόρησαν το βιβλίο «Μια μάντρα, ένα δέντρο, λίγος ήλιος», που περιλαμβάνει τα χαρακτικά της έκθεσης, το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Το δέντρο της φυλακής και οι γυναίκες» (με έμπνευση τον περίφημο φοίνικα στο προαύλιο) και κείμενα των Ζιζής Μακρή, Φώφης Λαζάρου, Αμαλίας Ατσαλάκη και Βαγγέλη Καραμανωλάκη.
Ας πάρουμε όμως από την αρχή τον μίτο αυτής της συγκλονιστικής ιστορίας. Τον Ιούνιο του 1960 η γαλλοσερβικής καταγωγής Ζιζή Μακρή με εντολή του ΚΚΕ αναχωρεί από την Ουγγαρία, όπου ζούσε με τον σύζυγό της, και αναλαμβάνει να ταξιδέψει με πλαστό διαβατήριο στην Ελλάδα μαζί με τρεις Γάλλους κομμουνιστές. Σκοπός τους ήταν να φυγαδεύσουν ένα προβεβλημένο στέλεχος, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής, τον Φώκο Βέττα. Ωστόσο, την επόμενη της άφιξής της στην Αθήνα συλλαμβάνεται μαζί με τους συντρόφους της. Οδηγείται στο Τμήμα Μεταγωγών και στη συνέχεια στις Φυλακές Αβέρωφ, όπου κρατείται προφυλακισμένη για έντεκα μήνες, μέχρι να δικαστεί και τελικά να αθωωθεί.
Η «κόκκινη γόησσα»
Το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης ήταν έντονο για τη νεαρή καλλιτέχνιδα, η οποία αρνιόταν ότι μιλούσε ελληνικά, ενώ ο Τύπος την ονόμασε «κόκκινη γόησσα». Οι κατηγορίες που της αποδόθηκαν ήταν βαριές: κατασκοπευτική δράση, απόπειρα ανατροπής του καθεστώτος. Συνήγοροι υπεράσπισης ανέλαβαν μεταξύ άλλων οι Ηλίας Ηλιού, Γεώργιος Μαγκάκης, Σταύρος Κανελλόπουλος, Δημήτρης Γαλανόπουλος, Δημήτρης Μπέης. Στην απολογία της, δε, πάντα μέσω διερμηνέα, υπογράμμισε ότι η πράξη της υποκινήθηκε από τη σχέση της με την Ελλάδα, καθώς αγαπούσε από την Ακρόπολη έως τα τραγούδια του Νίκου Γούναρη, αλλά και τους Ελληνες πρόσφυγες.
Τον καιρό που έμεινε προφυλακισμένη η Μακρή οι πολιτικές κρατούμενες ήταν λίγες και οι συνθήκες θεωρούνταν ανεκτές, καθώς οι μέρες των βασανιστηρίων και οι σκληρές εργασίες ανήκαν στο παρελθόν. Κάτω από την ιδιότυπη σιωπή της, καθώς όχι μόνο οι σωφρονιστικές αρχές αλλά και οι περισσότερες συγκρατούμενές της δεν γνώριζαν ότι μιλάει ελληνικά, αποφασίζει να επικοινωνήσει μέσω της τέχνης της.
Στο προαύλιο των φυλακών σκιτσάρει φιγούρες γυναικών ποινικών κρατουμένων και στη συνέχεια, στο θάλαμο, φτιάχνει τα χαρακτικά της. Οπως γράφει η ίδια στον κατάλογο της έκθεσης: «Τις γυναίκες, τις ποινικές, τις ζωγράφιζα έξω στην αυλή, με άφηναν οι φύλακες και μετά έκανα στον θάλαμο την ξυλογραφία' αυτό ήταν που έκανα κρυφά… Σχεδίαζα τις ποινικές, γιατί οι πολιτικές δεν είχαν γραφικότητα, ήταν όπως όλες οι γυναίκες του κόσμου, ενώ οι ποινικές –το μαντίλι, όλη η στάση-, ήταν για μένα τουλάχιστον κάτι εντελώς καινούργιο».
Ενας φίλος του συζύγου της φέρνει κρυφά υλικά, λινόλεουμ, ξύλα και εργαλεία. «Τι εργαλεία; Ηταν μόνο ένα μαχαιράκι και με αυτά τα έκανα όλα. Το λινόλεουμ ήταν λεπτό και τα κρύβαμε κάτω από το στρώμα». Κάποια στιγμή η διευθύντρια της φυλακής υποψιάστηκε της κινήσεις της, ωστόσο, τελικά πείστηκε για τη σημασία του καλλιτεχνικού έργου: «Λοιπόν το πρώτο αντίτυπο, τυλιγμένο σε χαρτί εφημερίδας, της το πήγα και είπε «αυτό για την προίκα της κόρης μου»», συνεχίζει η Μακρή. «Ηρθε μετά στην έκθεσή μου, της έστειλα πρόσκληση, τι χαρά που την είδα, γνώρισε και τον Μέμο, ήταν πολύ περήφανη που χάρη σ’ αυτήν ζωγράφιζα…»
Εργα-κατάθεση ψυχής, που αποκαλύπτουν μια άλλη «ελληνικότητα», σύμφωνα με τον Στάθη Δρομάζο, «τις σιδερένιες πόρτες, τα κάγκελα, τους ψηλούς τοίχους, τις μακρινές φιγούρες που απλώνουν τον ίσκιο τους στο προαύλιο της φυλακής».
ΙNFO: Astra Galerie, Kαρυατίδων 8, Ακρόπολη, τηλ. 210 9220236. 14/5-1/6. Το αφιέρωμα οργανώνεται με αφορμή τα 50 χρόνια από την πρώτη έκθεση των χαρακτικών στην Αθήνα, το 1963 στον «Ζυγό» και τα 50χρονα του «Θεμέλιου».
