Της Βασιλικής Τζεβελέκου
Μπορεί ένας καλλιτέχνης να αφηγηθεί μέρος της ιστορίας μας, μέσα από συλλεκτικά παιχνίδια; Ο Μιχάλης Μανουσάκης, ζωγράφος και συλλέκτης παλιών παιχνιδιών, εκθέτει τη συλλογή του στην in situ εγκατάσταση «Ενα μέτρο», στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
«Η έκθεση είναι αφιερωμένη σ' αυτούς που εμποδίζουν τους άλλους να ονειρεύονται. Στους μεγάλους. Ενώ το υλικό είναι για παιδιά, η έκθεση δεν είναι για παιδιά. Στην ουσία μιλάω για τους μεγάλους, που ήταν κάποτε παιδιά και κατάντησαν την περήφανη, δυναμική Ελλάδα σ' αυτό το χάλι, στην επαιτεία», μας λέει.
Δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολείται με το παιδί και το παιχνίδι. Στο παρελθόν τα έχει εντάξει στους ζωγραφικούς του πίνακες, κατά καιρούς έχει παρουσιάσει «κομμάτια» της συλλογής του σε εκθέσεις μαζί με ζωγραφικά έργα του, ενώ το καλοκαίρι, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, έβαλε να συνομιλούν παιχνίδια του 20ού αιώνα με παιχνίδια από την αρχαιότητα.
Στη νέα του έκθεση, με αφετηρία τα παιχνίδια, μαζί με αρχειακά τεκμήρια, φωτογραφίες, αντικείμενα και κείμενα επιχειρεί μια καλλιτεχνική αφήγηση για την Ιστορία, τη δικτατορία του Μεταξά, τον πόλεμο, τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αλλαγές.
Τον συναντήσαμε να δουλεύει με τους συνεργάτες του στο μεσοπάτωμα του ΕΜΣΤ. Τα δυνατά χρώματα των τοίχων, γλυκό πορτοκαλί και πράσινο, παραπέμπουν στην παιδικότητα και τη νοσταλγία.
Τι σημαίνει, όμως, ο τίτλος «Ενα μέτρο»; «Προσδιορίζει το ύψος που τα παιδιά βλέπουν τον κόσμο. Το παιδί μπορεί να δει και παραπάνω, αλλά ο μεγάλος δεν μπορεί να θυμηθεί πώς είναι τα πράγματα από εκεί και κάτω. Κι από τους μεγάλους έχουμε τα δεινά τότε και τώρα», μας εξηγεί.
Στο βάθος της αίθουσας δεσπόζει η «Κιβωτός», η κορύφωση της έκθεσης, μια προθήκη μήκους οκτώ μέτρων βαμμένη με το μαύρο που ορίζει το φως. Το τζάμι της τοποθετείται στο «Ενα μέτρο».
Ο επισκέπτης πρέπει να σκύψει για να δει: παλιά παιχνίδια του τσίρκου, τσίγκινα μηχανικά παιχνίδια, κουρδιστά αυτοκίνητα, αεροπλάνα, μηχανές, σταθμούς τρένων, ρομπότ, κουνιστά αλογάκια, ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο, μια ποικιλία από κούκλες κ.ά.
Ο Λευτεράκης Βενιζέλος
«Η έκθεση ξεκινάει με τη φωτογραφία του μικρού Λευτέρη, δηλαδή του Ελευθερίου Βενιζέλου σε ηλικία 12 ετών, τραβηγμένη το 1876 στη Σύρο. Στον απέναντι τοίχο έχουμε μια γκραβούρα του 1897, με τους Κρήτες χριστιανούς να διώχνουν τους Κρητομουσουλμάνους.
Τα παιδιά, οι μανάδες με τα μωρά συμμετέχουν πολύ δυναμικά στην εικόνα. Κάτω ακριβώς υπάρχει ένα μουσικό άλμπουμ της ίδιας χρονιάς από τη Ζυρίχη.
Τα στοιχεία της χλιδής και της μεγαλοπρέπειας είναι έντονα. Οι εικόνες εδώ σχολιάζουν πολύ καλά την ευμάρεια του Βορρά σε σχέση με τον Νότο. Στην ίδια προθήκη με τη φωτογραφία του Βενιζέλου βλέπουμε ένα μαχαίρι από τους Μακεδονικούς Αγώνες και παλιά νομίσματα της δραχμής…
Το χρήμα ακολουθεί όλα τα έργα, γιατί θα καταλήξουμε στους κουμπαράδες της αποταμίευσης. Το ’60 μάς μάθαιναν την έννοιά της και σήμερα μοιάζει η μεγαλύτερη ειρωνεία, γιατί απλά οι άνθρωποι δεν έχουν να φάνε», σχολιάζει ο Μιχάλης Μανουσάκης.
Λίγο παρακάτω βλέπουμε μια φωτογραφία με τον Θεόφιλο ντυμένο Μεγαλέξανδρο και γύρω του παιδιά ντυμένα Μακεδόνες από τη Σμύρνη του 1900, άλλες φωτογραφίες εποχής, κούκλες θεάτρου, ένα απολυτήριο από την Κρητική Πολιτεία, όπου ο Σήφης, γιος παντοπώλη, αποφοιτεί από την Γ' Δημοτικού με βαθμό «Καλώς 2» και διαγωγή «Κοσμία».
Ενα αντίτυπο του «Τρελαντώνη» του 1932, τέσσερις αυθεντικές φωτογραφίες της Nelly’s, της Βούλας Παπαϊωάννου και του Κώστα Μπαλάφα. Μια αυτοσχέδια σύνθεση μ' έναν ρινόκερο και πλάι του τον Χίτλερ να χαιρετάει.
Ακόμα, αντίτυπα από τον «Μικρό ήρωα», αναγνωστικά Δημοτικού και το εξώφυλλο από το αμερικανικό περιοδικό Parade του 1945, όπου ένα Γερμανόπουλο επιχειρεί να πουλήσει το παράσημο του πατέρα του και η λεζάντα της εποχής γράφει: «What prize Glory? Ten Cigarettes».
Η έκθεση ολοκληρώνεται με ένα μικρό έργο, στο οποίο ένας Γερμανός στρατιώτης με μια ντουντούκα στο χέρι βρίσκεται επάνω σε ένα άδειο χρηματοκιβώτιο. Πίσω αναγράφονται οι ημερομηνίες 2010, ’11, ’12, κι όλο το έργο το σφίγγουν δύο μέγκενες, σαφής υπαινιγμός για την εποχή μας.
«Σκοπός δεν είναι να δείξω τη συλλογή μου», μας λέει ο Μιχάλης Μανουσάκης, «αλλά να καταγράψω την πορεία του παιδιού στην Ελλάδα από το 1897 έως το 1960. Το παιχνίδι έχει από μόνο του τον δικό του λόγο, είναι ντοκουμέντο. Εγώ τίποτα δεν έφτιαξα, δεν ρετουσάρισα, δεν πρόσθεσα. Απλά παρέθεσα.
Ο τρόπος που γίνεται η παράθεση δεν διαφέρει από τον τρόπο που ζωγραφίζω, είναι η ίδια διαδικασία. Διάβασα πολλή Ιστορία για να κατανοήσω κάπως τα πράγματα και συνειδητοποίησα ότι η Ελλάδα ήταν πάντα φερέφωνο, ακολουθούσε τις Μεγάλες Δυνάμεις, που καθόριζαν τα πράγματα. Βλέπουμε ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται και σήμερα χωρίς λύτρωση».
