Ιδέες, παλιές και νέες

 

Από τον Θανάση Γιαλκέτση

 

Ποιος είναι και τι πιστεύει ο Σλάβοϊ Ζίζεκ; Είναι ο «γίγαντας της Λιουμπλιάνα», όπως τον χαρακτήρισε κάποτε ένας συντάκτης της «Independent», είναι ένας «θεατρίνος» (performer) που παίζει το παιχνίδι της πρόκλησης, όπως παρατήρησε ο Χομπσμπάουμ, ή είναι ένας «κλόουν» του πνεύματος, του οποίου το έργο «ισοδυναμεί τελικά με λιγότερο από τίποτα», όπως έγραψε ο φιλόσοφος Τζον Γκρέι; Ισως είναι προτιμότερο, αντί να διαβάζουμε τι γράφουν οι άλλοι γι’ αυτόν, να ακούσουμε τη δική του φωνή. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα μιας συνέντευξης του Ζίζεκ που δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 2012 στο γερμανικό «Philosophie Magazin»

 

-Σε ένα βιβλίο σας υποστηρίζετε ότι ο κομμουνισμός αντιπροσωπεύει τη μοναδική διέξοδο από την τωρινή κοινωνική κρίση…

 

-Αληθινά έχω πει κάτι τέτοιο;

 

-Μπορούμε να σας δείξουμε τα χωρία στα οποία διατυπώνετε αυτόν τον ισχυρισμό.

 

-Σύμφωνοι, σύμφωνοι.

 

-Σε αυτό το σημείο γεννιέται το ερώτημα: με ποιαν έννοια ο κομμουνισμός είναι η λύση;

 

-Εντάξει, ιδού η επίσημη θέση μου σχετικά με αυτό το θέμα. Πολλοί φίλοι μου, αλλά και πρόσωπα με τα οποία δεν έχω σχέσεις φιλίας, με ρωτούν: γιατί δεν παρατάς επιτέλους αυτήν την ανόητη έννοια του κομμουνισμού, που συνεπάγεται τόσες θλιβερές επιπτώσεις;

 

-Και γιατί δεν το κάνετε;

 

-Μπορώ να σας δώσω τρεις αιτιολογίες. Πρώτον: θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι, παρ’ όλα αυτά, υπάρχει μια ορισμένη παράδοση του κομμουνισμού που δεν έχει καμία σχέση με τον σταλινισμό. Για παράδειγμα, η ριζοσπαστική και χειραφετική γραμμή που αντιπροσώπευε ο χιλιασμός, με την πίστη του στο τέλος των καιρών. Η αιώνια βασιλεία είναι εδώ! Μπορούμε να βρούμε αυτήν τη γραμμή στον χριστιανισμό, στην εξέγερση των σπαρτακιστών, στον πόλεμο των χωρικών κ.ο.κ. Θεωρώ αυτήν την παράδοση πολύ σημαντική και θα μου άρεσε να την προωθήσω.

 

-Και η δεύτερη αιτιολογία;

 

-Το πρόβλημα με όλες τις άλλες έννοιες, με εξαίρεση τον κομμουνισμό, είναι το ότι είναι υπονομευμένες με την ακριβώς αντίθετη έννοια: είναι υπερβολικά ευκολοχώνευτες. Ας πάρουμε την έννοια της «αλληλεγγύης». Ακόμη και ο Χίτλερ θα μπορούσε να μιλήσει για αλληλεγγύη. Ή την «αξιοπρέπεια». Μα είναι σαφές ότι όλα εξαρτώνται από το τι εννοούμε όταν λέμε αξιοπρέπεια. Βλέπετε, η λέξη κομμουνισμός είναι τουλάχιστον αποσταθεροποιητική: μας κάνει να καταλάβουμε ότι δεν είμαστε εδώ για να κάνουμε πλάκα, για να μιλάμε για τιμημένες και κενές έννοιες, όπως εκείνη της «μεγαλύτερης δικαιοσύνης».

 

-Και ο τρίτος λόγος;

 

-Ισως μάλιστα να είναι καλό που αυτή η έννοια είναι επιβαρυμένη από μια τόσο τρομερή ιστορία. Αυτή μας θυμίζει ότι προγράμματα με τέτοια πρακτική σημασία εμπεριέχουν πάντοτε κινδύνους. Νομίζω ότι είναι σημαντικό να έχουμε πάντοτε επίγνωση του ότι το να προωθούμε προσδοκίες αυτού του τύπου είναι σαν να παίζουμε με τη φωτιά: ακόμη και τα πιο ευγενή εγχειρήματα μπορούν να μετατραπούν σε εφιάλτη δίχως τέλος. Δεν υπάρχει εγγύηση ότι όλα θα πάνε καλά. Αλλά η αληθινή μου απάντηση, η οριστική απάντηση είναι: η λέξη «κομμουνισμός», όπως υπογραμμίζω πολλές φορές στο βιβλίο μου, δεν είναι το όνομα της λύσης, αλλά είναι το όνομα του προβλήματος.

 

-Ποιου προβλήματος;

 

-Αν εξετάσουμε τα ζητήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα –τη μόλυνση του περιβάλλοντος, τον χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό, τη βιογενετική, την υπεράσπιση της πνευματικής ιδιοκτησίας-, όλα αυτά είναι «προβλήματα της κοινής μας συμβίωσης». Αναφέρονται δηλαδή σε ένα πεδίο που ξεφεύγει τόσο από τον έλεγχο του κράτους όσο και από τις λύσεις που μπορούν να επινοηθούν στο ιδιωτικό πλαίσιο της οικονομίας της αγοράς. Η έννοια του «κομμουνισμού» (από το λατινικό communis) επομένως, κατά τη γνώμη μου, προσδιορίζει το πρόβλημα. Συλλαμβάνει τη μοίρα τού να ζούμε από κοινού. Δεν θα κουραστώ ποτέ να το λέω: το πιο σημαντικό ζήτημα της εποχής μας, κατά τη γνώμη μου, είναι ακόμη εκείνο που έθεσε ο Φουκουγιάμα. Το 99% των αριστερών είναι οπαδοί του Φράνσις Φουκουγιάμα, έστω και αν δημόσια τον χλευάζουν.

 

-Μιλάτε για την έννοια του «τέλους της ιστορίας» που πρότεινε ο Φουκουγιάμα, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει πλέον καμιά εφαρμόσιμη εναλλακτική λύση προς την ιδέα ενός φιλελεύθερου και δημοκρατικού κράτους;

 

-Ναι. Φυσικά οι αριστεροί δεν θα μιλήσουν ποτέ ανοιχτά για «τέλος της ιστορίας», αλλά κατά κανόνα συμμερίζονται την προϋπόθεση από την οποία εκκινεί ο Φουκουγιάμα, ότι δηλαδή ο καπιταλισμός, συνδυαζόμενος με μια στέρεη φιλελεύθερη δημοκρατία και με μιαν ορισμένη προσοχή για τα κοινωνικά προβλήματα είναι το καλύτερο δυνατό σύστημα ή, σε κάθε περίπτωση, το λιγότερο ελαττωματικό. Γι’ αυτό τους αρέσουν τόσο πολύ τύποι όπως ο Χάμπερμας. Εγώ σέβομαι τους ανθρώπους της Αριστεράς, αλλά ο ορίζοντάς τους περιορίζεται όλο και περισσότερο στον σκοπό της βελτίωσης του υπάρχοντος. Εγώ νομίζω ότι αυτό δεν είναι αρκετό. […]

 

-Κατά τη γνώμη σας η δημοκρατία είναι μια μορφή διακυβέρνησης που δεν μπορεί να υλοποιήσει τις μεταρρυθμίσεις που είναι σήμερα αναγκαίες;

 

-Επιτρέψτε μου πρώτα να αποσαφηνίσω ένα πράγμα: εγώ δεν παίζω αυτά τα πληκτικά, παλιά μαρξιστικά παιχνιδάκια, στα οποία η τυπική δημοκρατία αντιπαρατίθεται στην αληθινή δημοκρατία. Κατά τη γνώμη μου, οι τωρινές δημοκρατίες μας δεν είναι καθαρά τυπικές δημοκρατίες. Το πρώτο πράγμα που μαθαίνει κανείς διαβάζοντας τον Χέγκελ είναι ότι η μορφή έχει σημασία.

 

-Θα υποστηρίζατε ότι η τωρινή μορφή δημοκρατίας δεν είναι σε θέση να καταπολεμήσει τον καπιταλισμό;

 

-Οχι, όχι, θα έλεγα σχεδόν το αντίθετο! Σίγουρα, η ελευθερία που διαθέτουμε είναι μόνο τυπική, αλλά αυτό είναι σε κάθε περίπτωση το μοναδικό πλαίσιο στο οποίο μπορεί να υπάρξει η ελευθερία. Από τη στιγμή που καταργούμε την τυπική δημοκρατία, δεν πετυχαίνουμε την αληθινή δημοκρατία. Μάλλον χάνουμε τη δημοκρατία ως τέτοια. Το μόνο πεδίο ελευθερίας που έχουμε βρίσκεται στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ της τυπικής δημοκρατίας και των πραγματικών μορφών της ανελευθερίας μας. Το να αφήσουμε πίσω μας την κυριαρχία του χρήματος και να φτάσουμε έτσι στην ελευθερία – αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα. Εγώ απορρίπτω όλες αυτές τις απλουστευτικές εκφράσεις που χρησιμοποιούν οι μαρξιστές, του τύπου η «κοινωνικοποίηση», το «συλλογικό». Αραγε ποια μορφή θα έπρεπε να έχουν όλα αυτά;

 

-Εσείς γράφετε: «Αυτό που σήμερα εμποδίζει τη ριζική αμφισβήτηση του καθαυτό καπιταλισμού είναι ακριβώς η εμπιστοσύνη στη δημοκρατική μορφή της πάλης εναντίον του καπιταλισμού».

 

-Ναι, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα έπρεπε απλώς να απαλλαγούμε από αυτήν τη μορφή. Πρέπει μάλλον να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε την πολιτική πέρα από τους στενούς ορισμούς που χαρακτηρίζουν το πολυκομματικό κράτος. Θέλω να το πω με αυτούς τους όρους: εγώ μισώ το 1968. Υπερβολική ελευθερία, υπερβολική διασκέδαση. Αλλά τουλάχιστον ένα πράγμα το είχαν κατανοήσει: το προσωπικό είναι πολιτικό και όλα αυτά τα πράγματα. Δεν είναι πράγματα που πρέπει να υπερτιμώνται, να είναι σαφές, αλλά φυσικά είναι σωστά: η καταπίεση των γυναικών, οι οικογενειακές δομές, όλα όσα συμβαίνουν στα εργοστάσια […] και σε αυτούς τους χώρους τίθενται ζητήματα ελευθερίας, πολιτικής. Και εδώ, κατά τη γνώμη μου, τίθεται το πιο σοβαρό πρόβλημα. Δεν θα έπρεπε να πετάξουμε την τυπική δημοκρατία. Ταυτόχρονα, ωστόσο, πώς θα τα καταφέρουμε να εντάξουμε αυτούς τους χώρους στην πολιτική διαδικασία; […]