ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Του Αριστοτέλη Σαίνη
Ο Εμφύλιος ρίχνει και πάλι τη βαριά σκιά του στην ελληνική πεζογραφία: αρκεί να ξεφυλλίσει κανείς το «Χορεύουν οι ελέφαντες» (Μεταίχμιο) της Σοφίας Νικολαϊδου, το «Χαστουκόδεντρο» (Τόπος) του Άρη Μαραγκόπουλου ή την «Πιο κρυφή πληγή» (Ίκαρος) του Βαγγέλη Ραπτόπουλου.
Η τελευταία μάχη μπορεί να τέλειωσε επίσημα τον Αύγουστο του 1949, ωστόσο η λογοτεχνία για τον Εθνικό διχασμό και τις συνέπειες του καλά κρατεί, δοκιμάζοντας τις αναγνωστικές μας αντοχές και τις κριτικές μας ικανότητες.
Οι τελευταίες είναι δεδομένες στην περίπτωση του Δημήτρη Ραυτόπουλου και αποδεικνύονται εκ νέου στο καινούργιο του βιβλίο, μία συναγωγή κριτικών άρθρων για τις λογοτεχνικές αποτυπώσεις της εμπειρίας του Εμφυλίου, το άνυσμα της οποίας υπερβαίνει την «εκρηκτική εικοσαετία» (1949-1967) και φτάνει στο σήμερα.
Σε μια εποχή που η λογοτεχνία, ολοένα βυθιζόμενη στο παρελθόν, ζητά τη δική της αλήθεια για το εδώ και τώρα, καθώς ο κοχλίας της Ιστορίας κλυδωνίζεται βίαια εκ νέου και η επίσημη Ιστοριογραφία τελεί (;) υπό καθεστώς «σύγχυσης» από τις επιθέσεις του «αναθεωρητισμού», ο Ραπτόπουλος συνεχίζει ψύχραιμα και έξω από ιδεολογικά χαρακώματα ή στερεότυπα να διαβάζει μια «κρίσιμη», για την ανθρώπινη αυτεπίγνωση και την εθνική μας αυτοσυνείδηση, λογοτεχνία.
Τα κριτικά εργαλεία του Ραυτόπουλου στρατευμένα αλλά όχι ιδεολογικά αγκυλωμένα, πολεμικά αλλά και ανεξίθρησκα, δοκιμασμένα τέλος για χρόνια στη συγχρονική κριτική –αρχικά στις σελίδες της «Επιθεώρησης Τέχνης» (1954-1967)- συνεχίζουν να εξελίσσονται και να παρακολουθούν, πιο ευκαιριακά τώρα, αλλά εξίσου καίρια, τόσο κείμενα παραδοσιακής γραφής όσο και σύγχρονες, σχεδόν μεταμοντέρνες, εκδοχές λόγου: τον «κομμουνιστή Μακρυγιάννη» Γιάννη Μανούσακα και τα χρονικά του, την ιδεολογική αυτολογοκρισία του Δ. Χατζή και το «χαμένο» μυθιστόρημα της εμιγκράτσιας, τον διχασμό του Σ. Τσίρκα μεταξύ λογοτεχνίας και αντιφασιστικής δημοσιογραφίας αλλά και την πορεία του Α. Φραγκιά προς τις «σκοτεινές αλληγορίες» του «Λοιμού» και του «Πλήθους», την πεζογραφία τεκμηρίων του Θ. Βαλτινού και τα καπανταϊκά έπη της «Φανταστικής Περιπέτειας» του Αλέξανδρου Κοτζιά, ιδέες και ιδεολογίες ηρώων του Μ. Καραγάτση αλλά και την απόρριψη των πάντων μπροστά στον επερχόμενο θάνατο από τον Μάριο Χάκκα, τη δεκαετία του ’50 στο φόντο των μοντέρνων διακειμενικών «Οικογενειακών Ιστοριών» του Τάσου Γουδέλη ή στη μυθοποιημένη προϊστορία βασικών χαρακτήρων της Ρέας Γαλανάκη («Φωτιές του Ιούδα, Στάχτες του Οιδίποδα»), την εμφύλια, τέλος, «συμβολική βακχεία» του Μισέλ Φάις («Πορφυρά γέλια») και την άνδρωση των αφηγητών του Δημήτρη Πετσετίδη μέσα στην «Κατάσταση»: με αυτήν την ουδέτερη λέξη ονοματίζεται ο Εμφύλιος και η εποχή του.
Τη συλλογή πλαισιώνουν κείμενα για τις «παλινωδίες ή και τις αντιφάσεις» της «Ποίησης της ήττας», τη «θρησκευτική» ή «μεταπολιτική» ποίηση των Τάσου Λειβαδίτη και Τίτου Πατρίκιου αντίστοιχα, αλλά και τον λαϊκό και αδιαμεσόλαβητο λόγο του Μανώλη Φουρτούνη ή την ποίηση και τα πεζά «αυτογνωσίας» του Χρίστου Ρουμελιωτάκη.
Πέρα από την αυτονόητη γραμματολογική χρησιμότητα του εγχειρήματος και την ιστορικοπολιτική διάσταση των αναλύσεων, το σημαντικό είναι ότι ο ορίζοντας του Ραυτόπουλου ήταν και παραμένει «ανθρωπολογικός». Οι αποτυπώσεις των τραγικών βιωμάτων του Εμφυλίου συνιστούν για τον κριτικό «ορφικά διαβήματα», οδυνηρές καταβάσεις των δημιουργών στον σκοτεινό «Κάτω Κόσμο» του ανθρώπου, για να φέρουν πίσω στο φως «συμβολικά του απεικάσματα».
Να πω το αυτονόητο; Οτι ασφαλώς το κριτικό καθήκον απέναντι σε ένα τόσο ερεθιστικό βιβλίο δεν εξαντλείται στα στενά όρια μιας βιβλιοπαρουσίασης; Τα κείμενα του Ραυτόπουλου, νέα «Σημεία στίξεως» για «Ιδέες και έργα» μιας εξακολουθητικά «Κρίσιμης λογοτεχνίας», αποτελούν τη δική του έμμεση παρέμβαση σε μια συζήτηση, η οποία όπως φάνηκε και στο πρόσφατο ιστορικό συνέδριο προς τιμήν του Χάγκεν Φλάισερ, θα συνεχιστεί και θα ενταθεί.
Οσο για το βιβλίο του, αυτό οφείλει να πάρει την αρμόζουσα θέση στη βιβλιοθήκη μας πλάι στη μονογραφία για τον Αρη Αλεξάνδρου. Πράγματι η μεγάλη μυθιστορηματική σύνθεση δεν έγινε, το «ολιστικό» Μυθιστόρημα του Εμφυλίου δεν γράφτηκε ποτέ, ο Εμφύλιος «ρήμαξε» και την πεζογραφία μας…
Ακόμα και αν η εκατόμβη του «Κιβωτίου» αποδείχθηκε κενή, η σημαίνουσα σιωπή του ηχεί εκκωφαντική χρόνια τώρα, και ό,τι έπεται μοιάζει να βγαίνει ή τουλάχιστον να προβλέπεται από την «άδεια» εκείνη και ανοικτή σε ερμηνείες «Κιβωτό», με τον ίδιο τρόπο που ολόκληρη η Ρωσική λογοτεχνία ξεπήδησε κάποτε από το φανταστικό παλτό του Γκόγκολ.
Οπως και να έχουν τα πράγματα το βασικό ερώτημα του Ραυτόπουλου θα επανέρχεται βασανιστικά: «Αν «το αίμα νερό δεν γίνεται», πώς να γίνει λογοτεχνία;»
Δημήτρης Ραυτόπουλος Εμφύλιος και Λογοτεχνία. Εκδόσεις Πατάκη, σελ. 391.
