ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Δημήτρης Δασκαλόπουλος – Μαρία Στασινοπούλου: «Ο βίος και το έργο του Κ. Π. Καβάφη» (Νέα έκδοση συμπληρωμένη), Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σ. 200.
Του Ηλία Γιούρη
Μία δεκαετία μετά την πρώτη έκδοσή του, το βιβλίο αναφοράς για τον Καβάφη που έγραψαν από κοινού ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος και η Μαρία Στασινοπούλου (και το οποίο επανακυκλοφόρησε πρόσφατα αναθεωρημένο και συμπληρωμένο με νέα στοιχεία) διατηρεί στο ακέραιο τα χαρακτηριστικά που του αναγνώρισε εξαρχής η κριτική. Πλήρες και απόλυτα ενημερωμένο, προϊόν συστηματικής ερευνητικής εργασίας, το πολύτιμο αυτό χρονολόγιο με τη μορφή λευκώματος συμβάλλει ουσιαστικά στην προώθηση των καβαφικών σπουδών: δεν εισάγει απλώς όρια στην περιρρέουσα καβαφολογία, δηλαδή στη μηχανική αναπαραγωγή σκόρπιων και ενίοτε αδιασταύρωτων δοξασιών για τον καβαφικό βίο, αλλά κυρίως προσφέρει ένα αυστηρό, αξιόπιστο σώμα καλά τεκμηριωμένων πληροφοριών, στο οποίο μπορεί πλέον να καταφεύγει άφοβα κάθε ενδιαφερόμενος – τόσο ο εξειδικευμένος μελετητής του Καβάφη όσο και ο απλός αναγνώστης της ποίησής του.
Το εγχείρημα, απαιτητικό εξ ορισμού, βασίστηκε στην αξιοποίηση ενός εξαιρετικά μεγάλου όγκου ετερόκλητων πληροφοριών: δυσεύρετα άρθρα από εφημερίδες και περιοδικά, ημερολόγια, επιστολές, μαρτυρίες από όσους γνώρισαν προσωπικά τον ποιητή και κατέγραψαν τα λόγια του, ποικίλα ντοκουμέντα από το Αρχείο Καβάφη – ένας ολόκληρος κόσμος από σκόρπια ίχνη, τον οποίο οι συγγραφείς διέτρεξαν με μεγάλη προσοχή ανιχνεύοντας δυνατότητες αλληλουχίας ανάμεσά τους. Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο τους υπερβαίνει την εργασία της απλής περισυλλογής και αποθησαύρισης πληροφοριών. Με εφόδιο τη βαθιά γνώση του έργου του ποιητή και έχοντας απόλυτο έλεγχο της σχετικής βιβλιογραφίας, κατάφεραν να αξιοποιήσουν το ετερογενές υλικό τους με απαράμιλλη συνδυαστική ικανότητα και να αποσπάσουν από τη διασπορά του τους όρους και τις προϋποθέσεις μιας κυριολεκτικά συναρπαστικής αφήγησης: ο αναγνώστης παρακολουθεί βήμα το βήμα τη διαδρομή του Καβάφη από τα παιδικά χρόνια μέχρι τον θάνατό του και αποκτά πρόσβαση σε βασικές πτυχές της εμπειρίας του. Διατυπώσεις πολύ διαφορετικών επιπέδων και πολύ διαφορετικής προέλευσης, καθώς παρατίθενται στο βιβλίο η μία δίπλα στην άλλη, σιγά σιγά συνδέονται αρμονικά σχηματίζοντας το περίγραμμα μιας μοναδικής φιγούρας, το κείμενο της ζωής του Αλεξανδρινού ποιητή που έμελλε να εξελιχθεί σε μια από τις μείζονες ποιητικές φυσιογνωμίες του εικοστού αιώνα.
Ποικίλα είναι τα θέματα που μπορεί να κεντρίσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Περιστατικά από τα πρώτα χρόνια της ζωής του ποιητή, αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα από το συγγενικό και ευρύτερα φιλικό περιβάλλον του, τα ταξίδια στο εξωτερικό, τα διαβάσματα και οι πνευματικές ανησυχίες του, οι πρώτες λογοτεχνικές απόπειρές του, η πάγια εκδοτική τακτική του να κυκλοφορεί τα ποιήματά του σε μονόφυλλα: τοποθετημένα σε μια ενιαία χρονική ακολουθία, συνδυασμένα ώστε να συγκλίνουν στη σύνθεση μιας ιστορίας, τα στοιχεία αυτά δεν ανασυγκροτούν απλώς την τροχιά του Καβάφη, αλλά κυρίως φωτίζουν προοπτικά την ποιητική πρωτοτυπία του, τις κομβικές φάσεις της εξέλιξής του και εντέλει τη μεγάλη μοναξιά του ίδιου μέσα στο λογοτεχνικό πεδίο της εποχής του.
Πράγματι, ένα μεγάλο μέρος των στοιχείων που παρατίθενται στο βιβλίο αναφέρεται στις αντιφατικές αντιδράσεις που προκάλεσε το καβαφικό έργο ήδη από τον πρώτο καιρό της εμφάνισής του. Παρακολουθώντας από κοντά την περιπέτεια της λογοτεχνικής καθιέρωσης του Καβάφη, οι συγγραφείς χαρτογραφούν με ακρίβεια τη μακροχρόνια μεταβατική περίοδο κατά την οποία το νέο αισθητικό πρότυπο του Αλεξανδρινού δεν έχει ακόμη παγιωθεί και το ιδιότυπο έργο του φαίνεται καταδικασμένο σε μια παράξενη αβεβαιότητα. Προκύπτει έτσι μια ισχυρή αντίθεση, ιδιαίτερα εμφανής κατά την ανάγνωση του βιβλίου: από τη μια η αταλάντευτη προσήλωση του Καβάφη στην ανανεωτική δυναμική του έργου του, από την άλλη η αμηχανία του κοινού του, το διαρκώς μεταλλασσόμενο δίκτυο κατάφασης και άρνησης, αποδοχής και απόρριψης μέσα στο οποίο εγγράφεται αυτό το έργο. Οι εκδηλώσεις θαυμασμού συνυπάρχουν με την απροκάλυπτη εχθρότητα, η αναγνώριση από τους αθηναϊκούς και αλεξανδρινούς κύκλους εναλλάσσεται με την πεισματική αποκήρυξη, η αυξανόμενη απήχηση του έργου στο εξωτερικό συμβαδίζει με τις εγχώριες επιφυλάξεις. Οπως και να έχει, στο βιβλίο αποτυπώνεται με ενάργεια η μεγάλη αμφιθυμία στην πρόσληψη του καβαφικού έργου.
Παράλληλα ο αναγνώστης αποκομίζει μια πλήρη εικόνα των μετασχηματισμών που επέρχονται στο λογοτεχνικό τοπίο της εποχής. Εχοντας κερδίσει την αναγνώριση καθιερωμένων συγγραφέων και κριτικών (του Ξενόπουλου, του Ε. Μ. Φόρστερ), συσπειρώνοντας γύρω από το πρόσωπό του μικρές ομάδες αφοσιωμένων οπαδών, ο Καβάφης διαπλέει συνειδητά τις εντάσεις, τα διακυβεύματα και τις έριδες που κυοφορούνται στο εσωτερικό του πεδίου και κινείται με τη σιγουριά εκείνου που πιστεύει απόλυτα στο έργο του και που είναι αποφασισμένος να ανατρέψει τον πίνακα των κατεστημένων αισθητικών αξιών και να παρακάμψει οποιεσδήποτε αντιστάσεις, προκειμένου να επικρατήσει αυτό που σήμερα μας φαίνεται αισθητικά αυτονόητο.
Πλαισιωμένο από πλούσιο εικονογραφικό υλικό (σπάνιες φωτογραφίες, χειρόγραφα, σκίτσα, γελοιογραφίες), το κείμενο του βιβλίου παρέχει μια σφαιρική εικόνα για τη ζωή του ποιητή, για τις συνθήκες διαμόρφωσης και για την πορεία του έργου του και από αυτή την άποψη αποτελεί ένα πραγματικά ανεκτίμητο εγχειρίδιο.
