Πώς εξηγείται η «παράλογη» προθυμία πολλών νεαρών ατόμων να θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία τους για χάρη της εξωτερικής τους εμφάνισης;

 
Σήμερα, ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός εφήβων, κυρίως νεαρών κοριτσιών, στην προσπάθειά τους να ταυτιστούν με τα εντελώς απάνθρωπα πρότυπα «εξαϋλωμένης» ομορφιάς που τους επιβάλλει η τρέχουσα μόδα, και κατά συνέπεια τρομοκρατημένα από την ιδέα του πάχους, ακολουθούν εξαντλητικές δίαιτες που έχουν σοβαρές επιπτώσεις τόσο στη φυσιολογική ανάπτυξή τους όσο και στη σωματική-ψυχική υγεία τους.

 
Η σύγχρονη επιστήμη έχει αρχίσει να κατανοεί τους εσωτερικούς μηχανισμούς της σύγχρονης ψυχωτικής εμμονής με την εικόνα του σώματος, η οποία, στις πιο ακραίες περιπτώσεις, οδηγεί στη βουλιμία ή στην ανορεξία: την υπερβολική κατανάλωση και, εναλλακτικά, την «οικειοθελή» στέρηση της τροφής.

 
Μήπως βουλιμία και ανορεξία δεν αποτελούν, όπως αφελώς υποστηρίζουν πολλοί διατροφολόγοι, εξωγενείς και παροδικές διατροφικές διαταραχές, αλλά, αντίθετα, σχετίζονται με εγγενή και μονιμότερα νευροψυχολογικά αίτια, εγγεγραμμένα στα εγκεφαλικά μας κοιλώματα;

 

 

 

→Η σύγχρονη έρευνα για τη βουλιμία – ανορεξία επικεντρώνεται στους νευροβιολογικούς μηχανισμούς που επιτρέπουν στα ανορεκτικά άτομα να κατανικούν το αίσθημα της πείνας και, επιπλέον, να αισθάνονται πραγματική ηδονή και ευφορία από αυτήν την εντελώς αφύσικη όσο και μάταιη νίκη τους

 

Βουλιμία – ανορεξία: ανακαλύπτοντας τους μηχανισμούς των διατροφικών εξαρτήσεων

 

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

 

Ανεξάρτητα αν πρόκειται για παιδί, έφηβο ή ενήλικο, το να διαθέτει κάποιος ή κάποια ένα ιδιαίτερα λεπτό και καλογυμνασμένο σώμα έχει αναχθεί σήμερα σε κυρίαρχη κοινωνική και αισθητική επιταγή, τεκμήριο καλής υγείας και φροντίδας για τον εαυτό μας.

 

Δυστυχώς όμως, όποια ή όποιος υιοθετεί άκριτα αυτό το κυρίαρχο πολιτισμικό πρότυπο, ταυτίζει συχνά την ομορφιά μόνο με τα υπερβολικά αδύνατα σώματα, διατρέχοντας έτσι τον κίνδυνο να αποκτήσει είτε ανορεκτική είτε, από αντίδραση, βουλιμική διατροφική συμπεριφορά.

 

Υπάρχει βέβαια, θα αντέτεινε κανείς, μια εξόφθαλμη και σαφής διαφορά ανάμεσα σε ένα σώμα υγιές, σφριγηλό και λεπτό και σ' ένα σώμα κάτισχνο, αδύναμο και ασθενικό! Η υπέρβαση όμως αυτού του ορίου, από το λεπτό και υγιές στο κοκαλιάρικο και εξαϋλωμένο σώμα, παρατηρείται τόσο συχνά στις αναπτυγμένες κοινωνίες, ώστε είναι μάλλον εύλογο να υποθέσουμε ότι σχετίζεται με τη συστηματική εξασθένηση ή και την απώλεια του θεμελιώδους ενστίκτου αυτοσυντήρησης-επιβίωσης, το οποίο επιτάσσει να τρώμε όταν πεινάμε.

 

Ενστικτο τόσο βαθιά ριζωμένο και ζωτικό, που κανένα «εξωγενές» πολιτισμικό πρότυπο ή μόδα δεν θα έπρεπε να είναι σε θέση να το θίξει! Κι όμως, στις σημερινές «κοινωνίες της αφθονίας» οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν μόνον εξαιτίας της υπερβολικής κατανάλωσης τροφής (από παχυσαρκία) αλλά και από την «εκούσια» στέρησή της (από ανορεξία).

 

Διατροφικές απορρυθμίσεις

 

Συνήθως αποδίδουμε τα αίτια αυτών των σοβαρών διατροφικών διαταραχών σε αποκλειστικά «εξωγενείς» κοινωνικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες: στην παραπλανητική προπαγάνδα από τα ΜΜΕ, στα αφύσικα πρότυπα ομορφιάς κ.ο.κ. Και είναι αλήθεια ότι για τους περισσότερους δημιουργούς της μόδας και των χολιγουντιανών προτύπων σωματικής αισθητικής τα υπερβολικά αδύνατα, σχεδόν εξαϋλωμένα, σώματα αποτελούν πραγματική ιδεοληψία.

 

Πρόκειται, όμως, για μια άκρως επικίνδυνη ιδεοληπτική εμμονή με το σωματικό βάρος, που πλήττει κυρίως τις γυναίκες σε ηλικία υψηλού κινδύνου (από 13 έως 28 ετών). Για μια εντελώς παράλογη και απάνθρωπη κοινωνική επιταγή που συχνά «μεταφράζεται» σε δυσδιάγνωστη σωματική ασθένεια.

 

Πάντως, τα σωματικά συμπτώματα αυτής της υποτιθέμενης «κοινωνικής» πάθησης είναι ορατά: κάτισχνα εξαϋλωμένα κορμιά, με βάρος κάτω από το 80% αυτού που θα έπρεπε να είναι με βάση το ύψος και την ηλικία τους. Επιπλέον, εκτός από τον μόνιμο παρανοϊκό τρόμο μήπως παχύνουν, τα θηλυκά θύματα της ανορεξίας εκδηλώνουν και άλλες οργανικές διαταραχές, π.χ. αμηνόρροια επί τρεις συνεχόμενους έμμηνους κύκλους, εξάλειψη κάθε σεξουαλικής επιθυμίας, κρίσεις κατάθλιψης κ.ά.

 

Προφανώς, οι κοινωνικές-πολιτισμικές εξηγήσεις σχετικά με τα αίτια των μόνιμων διατροφικών απορρυθμίσεων μας εμποδίζουν να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς εδραίωσης τέτοιων εμφανώς αφύσικων, αυτοκαταστροφικών και αντιβιολογικών συμπεριφορών. Ισως το πιο προβληματικό σημείο των αποκλειστικά εξωγενών κοινωνιολογικών «εξηγήσεων» είναι η αδυναμία τους να εξηγήσουν γιατί τα άτομα που υποφέρουν, για παράδειγμα από ανορεξία, μολονότι έχουν αδυνατίσει υπερβολικά, εξακολουθούν να βλέπουν το σώμα τους αποκρουστικά χοντρό. Και, γεγονός ακόμη πιο παράδοξο, αυτά τα ανορεκτικά άτομα ισχυρίζονται ότι νιώθουν πιο δυνατά και διαυγή μόνον όταν δεν βάζουν μπουκιά στο στόμα τους. Αν στα φυσιολογικά άτομα η παρατεταμένη στέρηση τροφής προκαλεί επιβράδυνση των μεταβολικών διεργασιών και άρα ένα αίσθημα διαρκούς εξάντλησης, στους ανορεκτικούς φαίνεται πως συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο!

 

Συνεπώς, θα πρέπει μάλλον να κατανοήσουμε τη βουλιμία και την ανορεξία ως πολύ σοβαρές οργανικές διαταραχές-παθήσεις που δεν σχετίζονται τόσο με την πρόσληψη τροφής όσο με μια εντελώς παραπλανητική και ελάχιστα ικανοποιητική εικόνα του σώματός μας. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, πλήθος ερευνών σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν επιβεβαιώσει την ενοχλητική υποψία ότι πρωταγωνιστής και βασικός υπαίτιος για τέτοιες διατροφικές απορρυθμίσεις είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Και επιπλέον κατάφεραν να αποκαλύψουν το ακριβές εγκεφαλικό υπόστρωμα, δηλαδή τους νευροψυχολογικούς μηχανισμούς που δημιουργούν τις σχέσεις εξάρτησης ή απεξάρτησής μας από την τροφή.

 

Βουλιμικός ή ανορεκτικός;

 

Ως βουλιμία ή υπερφαγία περιγράφεται η ακατάσχετη και ανικανοποίητη επιθυμία για κατανάλωση τροφής. Η «διαταραχή ανεξέλεγκτης υπερφαγίας» (η λεγόμενη αγγλιστί «Binge Eating Disorder») είναι μια πάθηση ιδιαίτερα διαδεδομένη στις καταναλωτικές κοινωνίες –μόνο στις ΗΠΑ πλήττει πάνω από το 3,5% των γυναικών και το 2% των ανδρών και πάνω από το 30% όσων κάνουν συχνά δίαιτα– και εκδηλώνεται με «επεισόδια» υπερβολικής κατανάλωσης τροφών κατά τη διάρκεια της εβδομάδας.

 

Αυτή η διατροφική διαταραχή, επειδή στερεί από τα θύματά της τη δυνατότητα να έχουν τα τυπικά αισθήματα ικανοποίησης και ανταμοιβής μετά το φαγητό, αποτελεί μία από τις βασικές αιτίες της παχυσαρκίας και άρα πηγή μόνιμου άγχους για την εξωτερική εμφάνιση: τα άτομα που υποφέρουν από αυτήν δεν μπορούν ούτε να συγκρατήσουν αλλά ούτε και να ικανοποιήσουν την ακόρεστη ανάγκη τους για τροφή. Τα ίδια εγκεφαλικά κυκλώματα που ευθύνονται για τη βουλιμία εμπλέκονται και στις φαινομενικά αντίθετες εκδηλώσεις των ανορεξικών.

 

Πράγματι, η ψυχογενής ανορεξία εκδηλώνεται είτε ως «εκούσια» και παρατεταμένη αποχή από τη λήψη τροφής είτε ως εναλλαγή βουλιμικών και ανορεκτικών κρίσεων. Πολύ συχνά οι ανορεξικοί, υποκύπτοντας στους πειρασμούς της καταναλωτικής κοινωνίας, καταβροχθίζουν τεράστιες ποσότητες τροφής τις οποίες αμέσως μετά φροντίζουν να αποβάλλουν προκαλώντας τεχνητά εμετό ή παίρνοντας μεγάλες ποσότητες καθαρτικών και διουρητικών ουσιών.

 

Η εκδήλωση της ανορεκτικής-βουλιμικής συμπεριφοράς συσχετίζεται πλέον σαφώς με συγκεκριμένες εγκεφαλικές δυσλειτουργίες. Και, όπως θα δούμε, αυτή η διατροφική παθολογία οφείλεται στη δυσλειτουργία συγκεκριμένων νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου μας, τα οποία δημιουργούν τα αισθήματα ηδονής και ικανοποίησης που φυσιολογικά θα έπρεπε να βιώνει κάθε άνθρωπος.

 

Δυστυχώς, οι ανωμαλίες ή οι δυσλειτουργίες των συγκεκριμένων εγκεφαλικών κυκλωμάτων οδηγούν αναπόδραστα στη μερική ή την πλήρη απώλεια της ικανότητας να απολαμβάνει κανείς τις «μικρές καθημερινές χαρές» της ζωής: είτε πρόκειται για το φαγητό είτε για το σεξ είτε πάλι για κάποιες προσωπικές επιτυχίες.

 

Για να εξηγήσουν τους «εσωτερικούς» μηχανισμούς εδραίωσης και «ελεύθερης» επιλογής τέτοιων εμφανώς αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών, οι ερευνητές αναγκάστηκαν σταδιακά να μετατοπίσουν το ενδιαφέρον τους από την αδιευκρίνιστη «ανώμαλη» ψυχοδομή και τις καταστροφικές «εξωτερικές» επιρροές της μόδας στα νευρολογικά και βιοχημικά αίτια αυτών των φαινομένων. Από αυτές τις πολύ πρόσφατες έρευνες προκύπτει μια εντελώς διαφορετική εικόνα της ανορεξίας και της βουλιμίας, οι οποίες θεωρούνται πλέον ασθένειες με σαφέστατα νευρολογικά αίτια, και συνεπώς φαρμακολογικά διαχειρίσιμες.

 

Λιμοκτονικές ηδονές

 

Τον δρόμο της βιοψυχολογικής προσέγγισης άνοιξαν οι πρωτοποριακές έρευνες του Μάικλ Πίτερσον (Michael Peterson), στο Πανεπιστήμιο του Ντελαγουέαρ στις ΗΠΑ. Αυτός πρώτος ανακάλυψε ότι οι περισσότερες κοπέλες που παρουσίαζαν προβλήματα ανορεξίας ήταν πεπεισμένες ότι είναι υπέρβαρες, μολονότι δεν ήταν! Η σχεδόν παρανοϊκή εμμονή με την εξωτερική τους εμφάνιση σε συνδυασμό με τη συστηματική προπαγάνδα υπέρ των κάτισχνων και εξαϋλωμένων σωμάτων επέβαλε σε αυτές τις εφήβους να δημιουργήσουν μια ολότελα ψευδή, δήθεν υπέρβαρη, εικόνα του εαυτού τους!

 

Από αυτή την άποψη, η ψευδαισθητική δράση της παρατεταμένης ανορεξίας συγγενεύει στενά με την εξάρτηση που προκαλούν ορισμένα ναρκωτικά. Με τη διαφορά ότι στην περίπτωση της ανορεξίας τον ρόλο της εξαρτησιογόνου ναρκωτικής ουσίας τον αναλαμβάνει το αίσθημα της στέρησης (βλ. ειδικό πλαίσιο).

 

Είναι λοιπόν σαφές ότι οι έρευνες σχετικά με την ανορεξία μπορούν να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση των εγκεφαλικών μηχανισμών της ικανοποίησης και της ηδονής, και ταυτόχρονα μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε γιατί κάποιες φαινομενικά παράδοξες και απάνθρωπες συμπεριφορές, όπως η εξαντλητική «ιερή» νηστεία και ο ασκητισμός που υιοθετούνται από διάφορες θρησκείες, καταφέρνουν να προκαλούν αισθήματα μεγάλης ικανοποίησης και αυτοεκτίμησης σε όσους τις εφαρμόζουν συστηματικά.

 

Πάνω από τα δύο τρίτα όσων υποφέρουν από ανορεξία δεν καταφέρνουν ποτέ να θεραπευτούν πλήρως, ακόμη και ύστερα από πολυετή ψυχοθεραπεία. Και έχει επιβεβαιωθεί επαρκώς ότι η ανορεξία κατέχει τα πρωτεία, μεταξύ των ψυχοσωματικών ασθενειών, ως προς τον δείκτη θνησιμότητας (περίπου το 20% των ασθενών πεθαίνει πρόωρα)! Επομένως, για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπισή της απαιτείται εντελώς διαφορετική προσέγγιση από αυτήν που ακολουθήθηκε μέχρι πρόσφατα, μέσω δηλαδή αποκλειστικά της ψυχοθεραπείας.

 

Μεταγενέστερες νευρολογικές έρευνες του νευροψυχιάτρου και πρωτοπόρου ερευνητή στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Ουόλτερ Κέι (Walter Kaye) και των συνεργατών του έδειξαν ότι η παντελής αδιαφορία των ανορεκτικών για τις πιο κοινές απολαύσεις δεν περιορίζεται μόνο στο καλομαγειρεμένο φαγητό ή στα γλυκά, αλλά αφορά όλες σχεδόν τις τυπικές εκδηλώσεις ικανοποίησης και ευχαρίστησης.

 

Γεγονός που ενίσχυσε σημαντικά τη νευροβιολογική εξήγηση του φαινομένου της ανορεξίας: πίσω από την απουσία αντιδράσεων ικανοποίησης ή ευχαρίστησης από τα ανορεξικά άτομα κρύβεται πάντα κάποια ανωμαλία στο νευρωνικό κύκλωμα που ρυθμίζει τα αισθήματα ευχαρίστησης και το οποίο εντοπίζεται στον δικτυωτό σχηματισμό στο βάθος του εγκεφάλου.

 

Οπως χαρακτηριστικά λέει ο Κέι: «Για πολύ καιρό υπεύθυνοι θεωρούνταν αποκλειστικά τα ΜΜΕ και η οικογένεια. Ομως οι διατροφικές διαταραχές είναι βιολογικές παθήσεις και, για να αποκτήσουμε πιο αποτελεσματικές θεραπείες, είναι απαραίτητο να υιοθετήσουμε μια προσέγγιση που να βασίζεται στη βιολογία».

 

Και αυτό ακριβώς κάνουν σήμερα οι περισσότεροι ερευνητές: προσπαθούν να κατανοήσουν λεπτομερώς τους νευροβιολογικούς μηχανισμούς που επιτρέπουν στα ανορεκτικά άτομα να κατανικούν το αίσθημα της πείνας και, επιπλέον, να αισθάνονται πραγματική ηδονή και ευφορία από αυτήν την εντελώς αφύσικη όσο και μάταιη νίκη τους.

 

Δίαιτα από τη… ζωή

 

Στη ζωή των μεταμοντέρνων ανορεξικών «ασκητών», η έλλειψη τροφής δεν είναι παρά μόνο ένα από τα πολυάριθμα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Συνήθως πρόκειται για άτομα που κυριολεκτικά αδυνατούν να ζήσουν, πόσω μάλλον να απολαύσουν το παρόν, αφού διαρκώς είναι προσανατολισμένα σε έναν ουτοπικό στόχο που θα επιτευχθεί σε ένα απροσδιόριστο μέλλον. Γεγονός που με τη σειρά του τούς δημιουργεί μία διαρκή και ανεπίλυτη κατάσταση άγχους και αγωνίας (περίπου το 80% των ανορεξικών ασθενών παρουσιάζουν αυτά τα αρνητικά συναισθήματα προτού εκδηλωθεί η ασθένεια). Η συνεχής αγωνία για την εξωτερική τους εμφάνιση σε συνδυασμό με την τελειομανή προδιάθεση και την ακραία εσωστρέφειά τους καθιστούν τη ζωή αυτών των ατόμων (αλλά και όσων ζουν μαζί τους) ανυπόφορη.

 

Οι ειδικοί, επιχειρώντας να προσδιορίσουν τα αίτια αυτής της ψυχοσωματικής διαταραχής, καταλήγουν, ανάλογα με την ειδικότητά τους, σε διαφορετικά και συχνά αντικρουόμενα συμπεράσματα. Οι μοριακοί βιολόγοι αναζητούν τα γονίδια που καθορίζουν ή ρυθμίζουν τη βουλιμική και την ανορεκτική συμπεριφορά. Οι νευροεπιστήμονες, όπως είδαμε, εστιάζουν στις εγκεφαλικές δομές, δηλαδή στα νευρωνικά μικροκυκλώματα και τους νευροδιαβιβαστές που εμπλέκονται στη μόνιμη διατροφική απορρύθμιση. Πολλοί κοινωνικοί ψυχολόγοι θεωρούν ότι οι άνθρωποι, όταν εσωτερικεύουν αφύσικα και παραπλανητικά κοινωνικά πρότυπα και ψευδείς ανάγκες, τείνουν να επιδεικνύουν μια νευρωτική σχέση με την τροφή.

 

Δυστυχώς, όπως πολύ συχνά συμβαίνει στην ιστορία των επιστημών, σε όλες αυτές τις επιμέρους προσεγγίσεις ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος να εκλάβουμε τα συμπτώματα ως αιτίες, και το αντίστροφο. Σήμερα, πάντως, οι περισσότεροι ειδικοί είναι πεπεισμένοι ότι οι διατροφικές παθήσεις είναι πολυπαραγοντικές. Και η εκδήλωσή τους προϋποθέτει την «ενορχηστρωμένη» και ταυτόχρονη δράση διαφορετικών παραγόντων: βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών.

 

Διαπιστώνουμε λοιπόν, κλείνοντας, ότι η σύγχρονη επιστήμη ανακαλύπτει εκ νέου και επιβεβαιώνει την ορθότητα της αρχαιότατης ρήσης «νους υγιής εν σώματι υγιεί». Παρά τις εσφαλμένες δυϊστικές προκαταλήψεις μας περί της δήθεν αυτονομίας της πνευματικής σφαίρας από την ευτελή ύλη των σωμάτων, το σώμα και ο νους μας αποτελούν στην πραγματικότητα αδιαίρετη ενότητα. Και κάθε «πολιτισμική» υποτίμηση της εγγενούς ενότητας σώματος-νου έχει ολέθριες συνέπειες τόσο για τη σωματική όσο και για την πνευματική μας υγεία.

 

…………………………………………………………………………………..

 

Διαιτητική μαστούρα: ανορεξική ή υπερφαγική ψυχεδέλεια

 

Η ψευδαισθητική δράση της παρατεταμένης στέρησης τροφής στο μυαλό του ανορεξικού συγγενεύει στενά με την εξάρτηση που προκαλούν ορισμένα ναρκωτικά.

 

Με τη διαφορά ότι, στην προκειμένη περίπτωση, τη «μαστούρα» δεν την προκαλεί κάποια συνήθης εξαρτησιογόνος ναρκωτική ουσία αλλά το έντονο αίσθημα στέρησης ή υπερκατανάλωσης τροφής!

 

Πρόκειται για ένα αναμφισβήτητο σήμερα γεγονός που έχει επιβεβαιωθεί από πολλές πειραματικές μελέτες. Για παράδειγμα, η Γαλλίδα νευροβιολόγος Βαλερί Κομπάν (Valerie Compan) απέδειξε πρώτη, πριν από μερικά χρόνια, ότι η παρατεταμένη στέρηση τροφής επιδρά στον εγκέφαλο του ανορεξικού ακριβώς όπως οι εξαρτησιογόνες ψυχεδελικές ουσίες στον ναρκομανή.

 

Πράγματι, τα περισσότερα ναρκωτικά επιδρούν στα εγκεφαλικά κυκλώματα της ευχαρίστησης, και ειδικότερα στο μικροκύκλωμα του επικλινούς πυρήνα, που θεωρείται σήμερα το βασικό εγκεφαλικό κέντρο επεξεργασίας των αισθημάτων ευχαρίστησης και ηδονής. Πώς όμως τα ναρκωτικά και οι δίαιτες ενεργοποιούν ή απορρυθμίζουν αυτόν τον εγκεφαλικό μηχανισμό;

 

Διατροφικές εξαρτήσεις

 

Οπως έδειξαν τα πολυετή πειράματα της Βαλερί Κομπάν στο Γαλλικό Εθνικό Κέντρο Ερευνών (CNRS), η δράση των ναρκωτικών (και των τροφών) στον επικλινή πυρήνα πραγματοποιείται μέσω της αύξησης των επιπέδων ντοπαμίνης. Η απελευθέρωση αυτού του νευροδιαβιβαστή σε μεγάλες ποσότητες προκαλεί, ως γνωστόν, ένα αίσθημα ανείπωτης ευεξίας και ευφορίας.

 

Η Κομπάν όμως διαπίστωσε ότι ορισμένες εξαρτησιογόνες ουσίες, όπως π.χ. το ecstasy ή η κοκαΐνη, δεν προκαλούν μόνον υπερδιέγερση και ευφορία, αλλά επιδρούν και στην όρεξη για τροφή καταστέλλοντας προσωρινά κάθε αίσθημα πείνας.

 

Εμβολιάζοντας με το ecstasy τα πειραματόζωα (ποντίκια) διαπίστωσε έκπληκτη ότι αυτά μεταμορφώνονταν και αντιδρούσαν σαν τυπικοί ανορεξικοί!

 

Πιο πρόσφατες πειραματικές μελέτες σε άλλα εργαστήρια απέδειξαν ότι ο ίδιος βασικός μηχανισμός ενεργοποιείται και στα ανώτερα θηλαστικά (πιθήκους και φυσικά στους ανθρώπους)!