Δέσποινα Παπαδημητρίου «Τα χρόνια της κρίσης στον μεσοπόλεμο: Η ελληνική δημόσια συζήτηση» Εκδόσεις Ασίνη Σελ. 168
Του Ιάκωβου Ανυφαντάκη
Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Καμιά φορά διδάσκει ή προειδοποιεί. Συνήθως, όμως, μας βοηθάει να δούμε μέσα από νέο πρίσμα το παρόν. Το βιβλίο της Δέσποινας Παπαδημητρίου «Τα χρόνια της κρίσης στον μεσοπόλεμο» προσφέρει ακριβώς αυτό: Την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την πορεία της Ελλάδας στον μεσοπόλεμο, από την οικονομική κρίση ώς τη Μεταξική δικτατορία, για να καταλάβουμε καλύτερα την σύγχρονη κρίση.
Η συγγραφέας, καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αντλεί το υλικό της από τον Τύπο της εποχής και τον δημόσιο λόγο. Οπως επισημαίνει η ίδια, στόχος της δεν ήταν τόσο η «μεγάλη ερμηνεία» όσο η καταγραφή των τρόπων με τους οποίους τα υποκείμενα επεξεργάστηκαν τις εμπειρίες τους την περίοδο που συνέβαιναν. Η σύγκριση με τη σημερινή κρίση είναι πρόδηλη για τους αναγνώστες του βιβλίου, καθώς στις θέσεις που εκφράζονται στις μεσοπολεμικές εφημερίδες μπορούν να δουν άμεσα την αντιστοιχία με όσα γράφονται, ή λέγονται, σήμερα. Η μελέτη της δημόσιας συζήτησης επιτρέπει στην Παπαδημητρίου να αναλύσει τις λεπτές αποχρώσεις στις θέσεις των αντίπαλων παρατάξεων σε μια εποχή που αποτέλεσε τη γέφυρα ανάμεσα στην απογοήτευση από την ήττα το ’22 και στην επιβολή της δικτατορίας από τον Μεταξά.
Σύμφωνα με τη συγγραφέα κεντρικό ζήτημα κατά τον μεσοπόλεμο αποτέλεσε ο εθνικός διχασμός που προηγήθηκε και εξακολουθούσε να τέμνει την κοινωνία στα δύο ακόμα και μετά την αποχώρηση του Βενιζέλου από τα κοινά. Εξαιτίας του διχασμού δεν διαμορφώθηκαν συνθήκες διαλόγου εντός της κοινωνίας, αντίθετα κυριάρχησε η λεκτική και φυσική βία. Ο διχασμός είχε χαρακτήρα προσωπικής αντιπαράθεσης, στα όρια της βεντέτας. Τα Νοεμβριανά του ’15, τα γεγονότα του ’17, η εκτέλεση των έξι ήταν νωπά και κυριαρχούσαν στον δημόσιο λόγο. Οι διαφωνίες μεταξύ των παρατάξεων περιστρέφονταν γύρω από τους τρόπους κατάκτησης της εξουσίας- όπως η μεγάλη σύγκρουση για το πολίτευμα- και δεν αφορούσαν τόσο τις πολιτικές που εφαρμόζονταν. Το οικονομικό μοντέλο που είχε ακολουθηθεί δεν αμφισβητήθηκε ούτε μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, αντίθετα, η ένταση ανάμεσα στις παρατάξεις είχε στο επίκεντρο το ’15 και το ’22.
Η Παπαδημητρίου κωδικοποιεί τον μεσοπόλεμο χρησιμοποιώντας αναλυτικές έννοιες όπως ο εμφύλιος πόλεμος, η συμφιλίωση, η λήθη και η μνησικακία. «Εμφύλιος πόλεμος» ή «εμφύλιες συρράξεις» χαρακτηρίστηκαν στον Τύπο οι διαμάχες από το 1915 ώς το 1923 και ο Βενιζέλος έθεσε στόχο τη λήξη τους. Για να επιτευχθεί, όμως, η συμφιλίωση ήταν απαραίτητη πρώτα από όλα η λήθη και η συγχώρεση. Κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό καθώς για τους αντιβενιζελικούς η μνήμη των θυμάτων τους αποτελούσε συνεκτικό στοιχείο της παράταξής τους. Ο διχασμός, σύμφωνα με την Παπαδημητρίου, αποτέλεσε «άσκηση αδιαλλαξίας». Η κάθε πλευρά αρνήθηκε να αναγνωρίσει τα θύματα της άλλης και η προσέγγισή τους παρέμεινε αδύνατη. Για να περιγράψει αυτή τη σχέση που επέτεινε το χάσμα η Παπαδημητρίου χρησιμοποιεί την έννοια της μνησικακίας, δηλαδή του αισθήματος που γεννιέται από την απραγματοποίητη δικαίωση.
Η ιστορία του μεσοπολέμου καταλήγει να είναι το χρονικό μιας αποτυχίας. Η προσπάθεια για συμφιλίωση ανάμεσα στις δύο παρατάξεις ναυάγησε και η βία κυριάρχησε ξανά στις αντιπαραθέσεις. Η δημοκρατία θεωρήθηκε ένα αποτυχημένο πείραμα αφού δεν έφερε ενότητα και οικονομική σταθερότητα. Οπως επισημαίνει η Παπαδημητρίου η απόρριψη της δημοκρατίας από τους βασιλόφρονες και τους αντιβενιζελικούς έφτανε στα όρια του ψυχολογικού φόβου απέναντι στο νέο και το μοντέρνο.
Αν όλα τα παραπάνω αποκαλύπτουν τους κινδύνους για τη δημοκρατία από την κρίση και τον διχασμό, ο ρόλος τού μελετητή της Ιστορίας δεν είναι να προτείνει λύσεις. Είναι παρ’ όλα αυτά εμφανείς οι δρόμοι που δεν ακολουθήθηκαν. Οπως είναι εμφανής και ο κίνδυνος για αυτό που έφερε τελικά το τέλος της εποχής: μια ασταθής δημοκρατία ήταν εκτεθειμένη απέναντι σε εκείνους που επιθυμούσαν να την καταλύσουν. Η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου, ο διχασμός της κοινωνίας έστρωσε τον δρόμο για τη Μεταξική δικτατορία.
