ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
Μαίρη Χίλσον «Το Σκανδιναβικό Μοντέλο» Μετάφραση: Νίκος Κουμπιάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012, σελ. 422.
Του Γιάννη Τσίρμπα
Οταν το 2009 ο Γιώργος Παπανδρέου υποσχόταν να κάνει την Ελλάδα «Δανία του Νότου» προφανώς εκμεταλλευόταν τις θετικές συνδηλώσεις του «σκανδιναβικού μοντέλου» που το καθιστούν παράδειγμα προς μίμηση. Εκτοτε, στον αντίποδα, αξιωματούχοι διαφόρων χωρών έχουν δηλώσει εμφατικά ότι «δεν θα γίνουν Ελλάδα», χρησιμοποιώντας την ελληνική περίπτωση ως παράδειγμα προς αποφυγή.
Το βιβλίο της Μαίρης Χίλσον, ιστορικού, καθηγήτριας στο UCL και συνεργάτιδας του Πανεπιστημίου του Ελσίνκι, διερευνά τους λόγους που η Σκανδιναβία, η οποία, εκτός από τη Δανία, περιλαμβάνει την Ισλανδία, τη Νορβηγία, τη Σουηδία και τη Φινλανδία, έχει επικρατήσει εννοιολογικά ως ενιαία περιοχή εφαρμογής ενός επιτυχημένου μοντέλου διακυβέρνησης. Το γεγονός ότι το βιβλίο γράφτηκε πριν από το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης φαντάζει εκ πρώτης όψεως ως μειονέκτημα, είναι όμως στην πραγματικότητα πλεονέκτημα: καθιστά την ανάλυση νηφάλια και «υπεράνω πάσης υποψίας». Είναι, δε, χαρακτηριστικό ότι η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που υπέστη τις συνέπειες της κρίσης ήταν η Ισλανδία, ενώ ήταν και η πρώτη χώρα που ανέκαμψε. Γενικά, οι σκανδιναβικές χώρες έπεσαν σχετικά νωρίς σε ύφεση, αλλά άρχισαν άμεσα να ανακάμπτουν, με αποτέλεσμα την αναζωπύρωση της συζήτησης περί «σκανδιναβικής ιδιαιτερότητας», όσο και αν έχουν σημειωθεί σημαντικές μεταβολές στην περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες.
Αφού πρώτα αναφέρεται στους θεωρητικούς και ιστορικούς περιορισμούς της έννοιας της «Σκανδιναβίας», η συγγραφέας ξεκινά την ανάλυσή της από το γνωστό χαρακτηρισμό περί «δημοκρατιών της συναίνεσης»: Χαμηλά επίπεδα εναντίωσης στους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού, υψηλός βαθμός συμφωνίας στη χάραξη δημόσιων πολιτικών, ευρεία πολιτική συμμετοχή και υψηλή εμπιστοσύνη στους πολιτικούς θεσμούς είναι τα βασικά πολιτικά χαρακτηριστικά των σκανδιναβικών χωρών.
Από την άλλη, η οικονομία υπήρξε ο κύριος λόγος δημιουργίας του μύθου της Σκανδιναβίας, όπου υποτίθεται ότι μια σειρά από φτωχές, αγροτικές, αραιοκατοικημένες χώρες κατόρθωσαν να γίνουν παραδείγματα οικονομικής ευημερίας. Η Χίλσον δείχνει πειστικά ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι και ότι οι σκανδιναβικές οικονομίες δεν ήταν ποτέ ουσιαστικά καθυστερημένες. Σήμερα δε τα κοινά χαρακτηριστικά μειώνονται και δίνουν τη θέση τους σε επιμέρους «μοντέλα», όπως το δανικό ή το φινλανδικό. Υπάρχουν, πάντως, στοιχεία που εξακολουθούν να μοιράζονται οι σκανδιναβικές χώρες: υψηλή εσωτερική οργάνωση συντεχνιών και οικονομικών συμφερόντων που στήριξαν το περίφημο κορπορατιστικό μοντέλο και ευρύς δημόσιος τομέας, ο οποίος συνυπάρχει με την οικονομία της αγοράς και την υψηλή ανταγωνιστικότητα και στηρίζει το σκανδιναβικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας.
Στο πεδίο των διεθνών σχέσεων οι σκανδιναβικές χώρες έχουν χαρακτηριστεί «πρότυποι παίκτες» και είναι συνώνυμες της μεσολάβησης, της ισορροπίας και της αποφυγής συγκρούσεων και ιμπεριαλιστικών πρακτικών. Η, σε γενικές γραμμές, αποχή τους από την εμπειρία και τα συνακόλουθα τραύματα της αποικιοκρατίας, η συχνότατη διαχείριση της εξωτερικής πολιτικής από διεθνιστές και «κοσμοπολίτες» σοσιαλδημοκράτες πολιτικούς, καθώς και το ιδιαίτερο ηθικό ανάστημα που τους προσδίδει η ίδια η επιτυχία του σκανδιναβικού μοντέλου, εξακολουθούν να περιβάλλουν τις σκανδιναβικές χώρες με ένα εξιδανικευτικό περίβλημα στο διεθνές πεδίο.
Σε κοινωνικό επίπεδο, τα βασικά διαχρονικά χαρακτηριστικά των σκανδιναβικών κοινωνιών υπήρξαν η ταυτόχρονη διατήρηση της εθνοτικής ταυτότητας, της ισότητας και της πολυπολιτισμικότητας. Από τις αρχές τις δεκαετίας του 1990 και έπειτα όμως, σταδιακά οι σκανδιναβικές χώρες παύουν να είναι ιδεότυποι κοινωνικής ενσωμάτωσης και ανεκτικότητας και εμφανίζουν τις παθογένειες της υπόλοιπης Ευρώπης, με άνοδο ακροδεξιών λαϊκιστικών κομμάτων, δημιουργία μεταναστευτικών γκέτο και ρατσιστικά εγκλήματα, καταστάσεις στις οποίες η Χίλσον εντοπίζει σήμερα τις βασικές ρωγμές του σκανδιναβικού μοντέλου.
Αν συνάγεται ένα «εθνικό» συμπέρασμα από το εξαιρετικά ενδιαφέρον, υπερεθνικό βιβλίο της Χίλσον αυτό είναι ότι η Σκανδιναβία δείχνει το δρόμο στην Ελλάδα, όχι ως προεκλογικό σύνθημα, αλλά ως ένα σύστημα εφικτών στόχων, όπου το κράτος έχει ρόλο, τον ξέρει και τον διαδραματίζει απαρέγκλιτα, χωρίς αυτό να είναι ασύμβατο με την οικονομική ανάπτυξη και την οικονομία της αγοράς· όπου η κουλτούρα και κυρίως οι θεσμοί της συνεννόησης γίνονται αντιληπτά ως απαραίτητα οχήματα για την έξοδο από την κρίση· όπου, τέλος, όπως δείχνει το παράδειγμα της Ισλανδίας, οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις οφείλουν να συνοδευτούν από πολιτικές μεταρρυθμίσεις που θα αυξάνουν την πολιτική λογοδοσία, το έλλειμμα της οποίας είναι εξίσου υπεύθυνο για την κρίση και πρέπει να εξαλειφθεί, προκειμένου να πάψει η Ελλάδα να είναι παράδειγμα προς αποφυγή.
