ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Αrt
Νατάν Γκρίνμπεργκ. «Ντοκουμέντα». Μετάφραση: Νικολέτα Ράλτσεβα. Εισαγωγή-επιστημονική επιμέλεια: Βασίλης Ριτζαλέος. Εκδόσεις «Παρατηρητής της Θράκης», 2013, σελ. 349
Toυ Γιώργου Αντωνίου
Στην ελληνική ιστοριογραφία περί Ολοκαυτώματος, με την οποία έχουμε ενασχοληθεί πρόσφατα, το βιβλίο του Νατάν Γκρίνμπεργκ είναι πραγματικά σπάνιο. Το βιβλίο «Ντοκουμέντα», των εκδόσεων «Παρατηρητής της Θράκης» με χορηγία του προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Καβάλας, Βίκτωρα Βενουζίου, και επιστημονική επιμέλεια του δρος Βασίλη Ριτζαλέου (ενός από τους πλέον έμπειρους και καταρτισμένους ιστορικούς του θέματος), είναι μετάφραση από το βουλγαρικό πρωτότυπο μιας σχολιασμένης συλλογής εγγράφων από τη Βουλγαρία με σκοπό την απόδειξη του εγκλήματος της γενοκτονίας των Εβραίων στις περιοχές υπό βουλγαρική κατοχή κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Μάιο του 1943, συνολικά περίπου 11.500 Εβραίοι εκτοπίστηκαν εκ των οποίων η συντριπτική πλειονότητα δεν επέστρεψαν ποτέ από την Τρεμπλίνκα και τα υπόλοιπα στρατόπεδα στα οποία κατέληξαν.
Ο Γκρίνμπεργκ, Εβραίος από τη Βουλγαρίαν είχε εκτοπιστεί ο ίδιος από τη φιλοναζιστική κυβέρνηση του Φίλοφ. Με την ανατροπή της το 1944, πρωταρχικό μέλημα της αντικομμουνιστικής κυβέρνησης ήταν η τεκμηρίωση των εγκλημάτων του προηγούμενου καθεστώτος. Σε αυτό το ταραχώδες πλαίσιο ο Γκρίνμπεργκ κλήθηκε να τεκμηριώσει τα εγκλήματα του βουλγαρικού φασισμού στις κατεχόμενες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας, της Θράκης και της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας.
Πρόκειται δηλαδή για την εξέταση του λεγόμενου βουλγαρικού παράδοξου. Πώς είναι δυνατόν να σώθηκε η μεγάλη πλειονότητα των Εβραίων της Βουλγαρίας και να εξοντώθηκε η πλειονότητα των Εβραίων των κατακτημένων βουλγαρικών εδαφών; Προς τι η σχετική διάκριση μιας φασιστικής και αντισημιτικής κυβέρνησης; Και πόσο βάσιμες ήταν οι αιτιάσεις περί ανθρωπισμού των βουλγαρικών αρχών υπέρ των Βουλγάρων Εβραίων; Εν τέλει παρά τις πιέσεις ζηλωτών και τα σχέδια για ταυτόχρονη εκτόπιση των αλλοεθνών Εβραίων μαζί με τους Εβραίους της Βουλγαρίας, οι τελευταίοι φαίνεται ότι έπαιξαν τον ρόλο του διαπραγματευτικού χαρτιού στα χέρια μιας κυβέρνησης που αντιλαμβανόταν ότι ο άνεμος του πολέμου ενδεχομένως σύντομα να άλλαζε κατεύθυνση.
Ενδεικτικό του παραπάνω τυχοδιωκτισμού αποτελεί η ίδια η τύχη του βιβλίου στην κατοπινή εποχή. Στον σταθεροποιημένο πλέον βουλγαρικό κομμουνιστικό κόσμο η κυρίαρχη αφήγηση περί Β' Παγκοσμίου Πολέμου είχε αντικαταστήσει την αρχική σαρωτική ανατροπή του φασισμού από τον κομμουνισμό. Σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, οι λίγοι προδότες φασίστες και κυρίως οι Γερμανοί ήταν αυτοί που συνετέλεσαν στην εξόντωση των Εβραίων από τις «νεοαπελευθερωμένες περιοχές». Συνεπώς ένα βιβλίο όπως του Γκρίνμπεργκ, όπως σημειώνει στην κατατοπιστικότατη εισαγωγή ο Β. Ριτζαλέος, ήταν πλέον εκτός γραμμής, καθώς υπενθύμιζε οικεία κακά. Μάλιστα κατόπιν σχετικών πιέσεων ο ίδιος ο Γκρίνμπεργκ ανασκεύασε τρόπον τινά την αρχική μελέτη με μια δεύτερη όπου τον κύριο ρόλο σε αυτή την υπόθεση εμφανίζονταν πλέον να παίζουν οι ναζί.
Παρά το ενδιαφέρον του ερωτήματος, η λογική του τόμου είναι της καταγραφής και της απόδειξης και όχι της ερμηνείας. Αλλωστε το ίδιο το υλικό μιλάει από μόνο του. Προσεκτικά σχεδιασμένες κινήσεις, αναφορές τεχνοκρατικού χαρακτήρα, ένας ζήλος μιας γραφειοκρατικής μηχανής που λίγα είχε να ζηλέψει από το γερμανικό πρότυπο, τόσο σε φιλοδοξία και κίνητρα για την ολοκλήρωση του στόχου όσο και σε μεθόδους. Για παράδειγμα, σε επιμέρους έγγραφα λαμβάνεται μέριμνα για να μην επιβαρυνθεί περιβαλλοντικά ο χώρος γύρω από τους σταθμούς μεταγωγής και εκτόπισης των Εβραίων, ενώ ταυτόχρονα οι ίδιοι μεταφέρονται στις γνωστές απάνθρωπες συνθήκες.
Η εναλλαγή των ντοκουμέντων του μηχανισμού της γενοκτονίας με τη μαρτυρία και τον σχολιασμό του ίδιου του Γκρίνμπεργκ αλλά και αυτοπτών μαρτύρων, κυρίως μελών του Ερυθρού Σταυρού, δημιουργεί ένα ευρύ φάσμα αντιδράσεων και συναισθηματικών εναλλαγών στον αναγνώστη, όπου ο γραφειοκρατικός λόγος του θύτη συγκρούεται άμεσα με τον λόγο του θύματος.
Γυρίζοντας στα δικά μας, ας μας επιτραπεί να κλείσουμε με ένα τελευταίο σχόλιο. Για λόγους που υπερβαίνουν το παρόν σημείωμα η μελέτη του Ολοκαυτώματος στη χώρα μας παρουσιάζεται στην καλύτερη περίπτωση ως αποσπασματική. Κάποιες ελάχιστες συλλογές εγγράφων που δημοσιεύθηκαν είχαν κύριο μέλημα την απόδειξη στερεοτύπων που κολακεύουν το εθνικό φρόνημα, όπως για παράδειγμα της καθολικής αλληλεγγύης στο δράμα των Εβραίων συμπολιτών. Η δε πλειονότητα των ερευνητών έχει, όχι αδικαιολόγητα, στραφεί προς τη μελέτη της επίδρασης και της κληρονομιάς της γενοκτονίας στη μεταπολεμική εποχή. Παρότι δεν είναι επιθυμητό ούτε εφικτό να τεθούν προτεραιότητες στην έρευνα, να σημειώσουμε ότι η ανάγκη τεκμηρίωσης, περιγραφής και ανάλυσης του ίδιου του γεγονότος αποτελεί ακόμη ένα κύριο ζητούμενο και όχι κεκτημένο. Συνεπώς, όσο περισσότερα έργα τεκμηρίωσης έχουμε για το ίδιο το γεγονός τόσο πληρέστερα θα αξιολογήσουμε και τις μακροχρόνιες συνέπειές του.
Γραμμένο εν θερμώ, με ιδεολογικό υπόβαθρο το κομμουνιστικό όραμα, το βιβλίο αυτό είναι από τους πολυτιμότερους οδηγούς που θα μπορούσε κανείς να συμβουλευθεί ακόμη και για την κατανόηση του γενοκτονικού μηχανισμού πέρα από τη συγκεκριμένη τραγική ιστορία των Εβραίων της περιοχής, η δε έκδοσή του στα ελληνικά αποτελεί θαυμάσια αφορμή για συζήτηση για τη στάση του ελληνικού διοικητικού μηχανισμού την ίδια περίοδο των εκτοπίσεων από την άλλη μεριά του Στρυμόνα.
