Του Γιάννη Τσίρμπα
Δημήτρης Ποταμιάνος Αλληλέγγυες Μέρες Ποταμός, 2013, σελ. 284
Η έννοια του «μαζί» μοιάζει σήμερα να είναι επίκαιρη. Μεγάλες εταιρείες τη χρησιμοποιούν ως διαφημιστικό όχημα για να πουλήσουν τα προϊόντα και τις υπηρεσίες τους, από στιγμιαίο καφέ μέχρι κινητή τηλεφωνία, ενώ η πολιτική τάξη υπερθεματίζει σε τελετουργική επικοινωνία μιας συλλογικής επιτυχίας (ή μιας συλλογικής απελευθέρωσης) που (θα) μας περιλαμβάνει άπαντες. Το βασικό υποκείμενο φαίνεται να μετακινείται από το ιδιαίτερο, ξεχωριστό και κολακευμένο «εγώ» του ψηφοφόρου ή του καταναλωτή, που πρέπει να ικανοποιηθεί ταυτόχρονα με τα υπόλοιπα ανταγωνιστικά εγώ, προς το συλλογικό «εμείς», που μας κάνει να «μπορούμε καλύτερα».
Ο βαθμός στον οποίο η έννοια του «μαζί» υπάρχει ή μπορεί να υπάρξει και στο επίπεδο των πραγματικών, καθημερινών κοινωνικών σχέσεων, πέρα από την εμπορική διαφήμιση ή την πολιτική επικοινωνία, είναι το αντικείμενο του τελευταίου βιβλίου του ομότιμου καθηγητή του τμήματος ΜΜΕ του Παντείου Πανεπιστημίου, Δημήτρη Ποταμιάνου. Πρόκειται για μια συλλογή κειμένων και ομιλιών του συγγραφέα που συνδέονται μεταξύ τους με το νήμα της ανάλυσης των δυνατοτήτων ανάδειξης και εδραίωσης της συνεργασίας ως modus vivendi των σύγχρονων κοινωνιών. Ο συγγραφέας ξεκαθαρίζει εισαγωγικά ότι δεν τον ενδιαφέρει να μιλήσει για την κρίση και δεν ασχολείται με τις ευκαιριακές φιλανθρωπίες που προκύπτουν στη διάρκειά της, αλλά με τη συγκρότηση μόνιμων δικτύων συνεργασίας. Πιστεύει ότι οι άνθρωποι δεν είναι εκ προοιμίου μόνο κακοί, αδίστακτοι και αλληλοσπαρασσόμενοι, όπως γράφει ο Χομπς, ούτε μόνο άπληστοι συμφεροντολόγοι που επιδιώκουν διαρκώς το ατομικό τους συμφέρον, όπως διατείνονται οι διάφορες ορθολογικές εκδοχές του homo economicus. Αντίθετα, φέρουν και το καλό που συνίσταται στη συνένωση των δυνάμεων σκόρπιων ατόμων, είτε για λόγους αλληλεγγύης, είτε για λόγους συμμετοχής είτε, έστω, λόγω της προσδοκίας οφελών στη βάση αμοιβαίων εξυπηρετήσεων. Η ουσία είναι ότι η συνεργασία συμβαίνει.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Ποταμιάνος καλεί για μετατόπιση από το σύγχρονο κλισέ της «συλλογικής ευθύνης» -αποκαλώντας χωρίς περιστροφές «περισπούδαστη μπαρούφα» την περιβόητη ρήση Πάγκαλου- προς το ακριβώς αντίθετο: τον συνδυασμό ατομικής ευθύνης και συλλογικής δράσης. Υποστηρίζει με σθένος τις δυνατότητες συνεργασίας που αναφύονται σε διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και αναμετράται επιμελώς με στερεότυπα, αριστερά και δεξιά: απορρίπτει, για παράδειγμα, τη συλλήβδην δαιμονοποίηση των συντεχνιών που τείνει σήμερα να γίνει κοινός τόπος στον δημόσιο λόγο, υπενθυμίζοντας τον ρόλο τους ως θεσμών της κοινωνίας πολιτών ενάντια στις συγκεντρωτικές τάσεις του κράτους. Ταυτόχρονα, επιχειρηματολογεί ότι η κατανάλωση δεν είναι μάστιγα, αλλά, αντίθετα, μια συμμετοχική διαδικασία, κατά την οποία οι προτεραιότητες και οι επιθυμίες των καταναλωτών παίζουν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση της αγοράς.
Για τον Ποταμιάνο, η συνεργασία είναι τελικά η πεμπτουσία της πολιτιστικής εξέλιξης. Το πόσο βαθιά πιστεύει στη συνεργασία σε όλα τα επίπεδα υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι δεν διστάζει να βάλει να «δουλέψουν» μαζί για το χτίσιμο του επιχειρήματός του δύο φαινομενικά αντίθετοι «δαίμονες», ο Φρίντριχ Χάγιεκ και ο Πιοτρ Κροπότκιν. Από τον όχι-μόνο-(νεο)φιλελεύθερο Χάγιεκ παίρνει την έννοια της αυθορμήτως προκύπτουσας τάξης, που δεν αποτελεί το προϊόν κάποιου σοφού σχεδίου, αλλά το αποτέλεσμα ενός μείγματος επιτυχημένων αποκρίσεων ελεύθερων ατόμων σε προβλήματα του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος: οι περίφημοι «τυφλοσούρτες». Και από τον αναρχικό Κροπότκιν χρησιμοποιεί την έννοια της αλληλοβοήθειας, η οποία μπορεί να συνυπάρξει με τον υγιή ανταγωνισμό, στο πλαίσιο όχι μιας άβουλης μάζας, αλλά συναθροίσεων –επίσης- ελεύθερων ατόμων.
Στο βιβλίο, η φύση του οποίου ως συλλογής κειμένων του ίδιου συγγραφέα ευθύνεται για ορισμένες αναπόφευκτες επαναλήψεις, συνυπάρχουν πλούσιες επιρροές από μια σειρά διανοητών, καλλιτεχνών, αλλά και φυσικών επιστημόνων, από τον Ανταμ Σμιθ, τον Λιποβετσκί, τον Νίτσε, τον Ντόκινς και τον Αξελροντ, έως τον Τολστόι, τον Ναμπόκοφ και τον Κωνσταντίνο Β, ενώ η θεωρία παιγνίων, η λογική της συλλογικής δράσης και η βιολογία συναντούν εμπνευσμένα το σινεμά και τη γαστρονομία, με την οποία ο συγγραφέας έχει ιδιαίτερη σχέση και την τοποθετεί, ως μέρος της αισθητικής και της απόλαυσης, κεντρικά στη διαδικασία της πολιτιστικής εξέλιξης. Εν τέλει, αν το ζητούμενο σήμερα είναι το «μαζί», οι «Αλληλέγγυες Μέρες» δείχνουν ότι υπάρχει αντίστοιχη σκέψη και εμπειρία για να το πλαισιώσει και ότι το αναμφισβήτητο έλλειμμα συλλογικότητας που διαχρονικά χαρακτηρίζει την ελληνική κοινωνία δεν οφείλεται στις στρεβλές εξηγήσεις περί αδελφοκτόνου DNA ενός ανάδελφου έθνους, αλλά σε συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές που συνήθως ευνοούν μια κατά μόνας, προσωπική σχέση με την πολιτική διαδικασία.
