Φορητές εικόνες, χαρακτικά, σχέδια και πίνακες με θρησκευτικά θέματα πλημμυρίζουν φέτος το Ιδρυμα Γουλανδρή. Η έκθεση ξαφνιάζει, αλλά αποκαλύπτει άγνωστα έργα κορυφαίων (Παρθένη, Τσαρούχη) που είναι επηρεασμένα από τον μοντερνισμό τής Βυζαντινής τέχνης και άλλα (Ρέγκου, Εγγονόπουλου, Κοψίδη) που είναι ιδιαιτέρως τολμηρά
Της Παρής Σπίνου
Mια παλιά φωτογραφία του Γιάννη Τσαρούχη, φαντάρος το ’40, να κρατάει στα χέρια του την εικόνα της Παναγίας, από αυτές που οι αξιωματικοί τού ζητούσαν να ζωγραφίσει για να τους προστατεύει, υποδέχεται τους επισκέπτες στην έκθεση «Ιστορώντας την υπέρβαση», στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, στην Ανδρο.
Το Σάββατο στα εγκαίνια είχαμε την αίσθηση ότι ο ναός της τέχνης είχε μετατραπεί σε μινιμαλιστικό ορθόδοξο ναό, με πλήθος από φορητές εικόνες, χαρακτικά, σχέδια, αλλά και πίνακες με θρησκευτικά θέματα. Πολλά προέρχονται, άλλωστε, από εκκλησίες και ιδρύματα –ακόμα και ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ανθιμος δάνεισε από τη συλλογή του.
Η έκθεση σίγουρα ξαφνιάζει όσους έχουν συνδέσει το μουσείο με μεγάλα ονόματα της ευρωπαϊκής τέχνης του 20ού αιώνα, όπως ο Πικάσο ή ο Χένρι Μουρ. Σήμερα, όμως, εν μέσω κρίσης οικονομικής και αξιών μάς προτείνει να εμβαθύνουμε στις ρίζες του πολιτισμού. Να ανακαλύψουμε πώς επέδρασε στους νεότερους ζωγράφους, ιδιαίτερα στην περιλάλητη γενιά του ’30, η ελληνικότητα, αλλά και ο μοντερνισμός της Βυζαντινής τέχνης.
Οπως την περιέγραψε ο διευθυντής του μουσείου Κυριάκος Κουτσομάλλης: «Οι έντονες χρωματικές κλίμακες, οι γραμμικές εκτελέσεις και τα γεωμετρικά μοτίβα, η πτυχολογία, οι στερεομετρικοί όγκοι παραπέμπουν στον κυβισμό, τον φωβισμό, τον υπερρεαλισμό ή τον εξπρεσιονισμό».
Το έργο του Κωνσταντίνου Παρθένη παραμένει μια αποκάλυψη. Για πρώτη φορά βγήκε από τον Αγιο Αλέξανδρο Π. Φαλήρου «Η Μυρτιδιώτισσα», μια θαυμάσια σύνθεση με την Παναγία και αγγέλους, σαν αγάλματα που χορεύουν. Μάλιστα, πρόσφατα βρέθηκαν σε οστεοφυλάκιο και πρωτοεκτίθενται δύο φορητές εικόνες του καλλιτέχνη με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου (1920). Ενας άλλος εξαιρετικός «Ευαγγελισμός» του σε γαλάζιους τόνους, με τον αρχάγγελο Γαβριήλ να κρατάει λύρα αντί για κρίνο, αποτελεί και το έμβλημα της φετινής έκθεσης.
Πολλοί ζωγράφοι της εποχής που έζησαν ή σπούδασαν στο Παρίσι, στο Μόναχο και στη συνέχεια ήρθαν σε επαφή με το Αγιον Ορος γοητεύτηκαν από τη βυζαντινή τέχνη, με κορυφαίο δάσκαλο τον Φώτη Κόντογλου.
Εκαναν την υπέρβασή τους, όπως ο Πολύκλειτος Ρέγκος, που στην «Ακρα Ταπείνωση» ζωγραφίζει το 1934 την Παναγία και τον Ιησού σαν ένα νεαρό ερωτευμένο ζευγάρι. Ο Κωνσταντίνος Αρτέμης φιλοτεχνεί το «Αγιο Μανδήλιο», ένα θέμα αγαπητό στον Θεοτοκόπουλο, και δημιουργεί μια μοναδική οφθαλμαπάτη, με τα μάτια του Ιησού να φαίνονται άλλοτε ανοιχτά και άλλοτε κλειστά.
Στην υπερρεαλιστική «Βησθαβεέ» (1948), ο Νίκος Εγγονόπουλος συνδυάζει την Παλαιά Διαθήκη με τον υπερρεαλισμό, καθώς η γυμνή γυναίκα παίρνει το λουτρό της, σε μια σύνθεση με αναφορές στον Ντεγκά και τον Σεζάν. Ο ίδιος ο ζωγράφος είναι παρών σαν Δαυίδ και κοιτάζει ηδονοβλεπτικά μέσα από ένα κάδρο.
Ο Γιάννης Τσαρούχης το 1966 αφηγείται εικαστικά τον βίο και το μαρτύριο της Αγίας Παρασκευής σε δύο έργα που πρωτοεκτίθενται, ενώ στη συνέχεια τονίζει το ερωτικό στοιχείο στον «Αγιο Σεβαστιανό», ο οποίος φοράει μπότες, ενώ δύο φαντάροι στοχεύουν με τα τόξα τους το γυμνό σώμα του.
Ο Ράλλης Κοψίδης τη δεκαετία του ’70 επιχείρησε ίσως την υπέρτατη υπέρβαση στη Γενεύη στον λιτό -δίχως τρούλο- ναό του Αποστόλου Παύλου, σχεδιάζοντας αφαιρετικούς αγγέλους, αστρικά σύμβολα, ακόμα και βότσαλα από την πατρίδα του Λήμνο.
Πιθανότατα οι καλλιτέχνες να εκφράζονταν με μεγαλύτερη ελευθερία εάν δεν υπήρχαν οι επίσημοι περιορισμοί της Εκκλησίας. Ενδεικτική είναι η σφραγίδα «εγκρίνεται» του υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, το 1958, πάνω στο προσχέδιο της «Δέησης» του Νίκου Νικολάου για τη Ζωοδόχο Πηγή της Αθήνας. Με τον τρόπο αυτό, όμως, διασφαλιζόταν και η καλλιτεχνική αξία των έργων.
Σίγουρα η έκθεση στην Ανδρο μάς κάνει να βλέπουμε με διαφορετική ματιά την εκκλησιαστική τέχνη. Κι ίσως μας οδηγήσει, στην Αθήνα, ανεξάρτητα από «πιστεύω», να προσεγγίσουμε τον Αγιο Διονύσιο Αρεοπαγίτη του Σπύρου Βασιλείου, την Καπνικαρέα του Φώτη Κόντογλου και τους άλλους ναούς των ζωγράφων.
Τα εγκαίνια πλαισίωσε την Κυριακή συζήτηση με θέμα «Κ.Π. Καβάφης: Πραγματικότητα και τέχνη», με τη συμμετοχή των: Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Εμμ. Σαββίδη, Π. Θεοδωρίδη, Μ. Ρώτα.
