Η έκθεση «Heaven and Earth: Art of Byzantium from Greek Collections» (6 Οκτωβρίου 2013 – 2 Μαρτίου 2014)
Της Βασιλικής Τζεβελέκου
Ποτέ άλλοτε η National Gallery of Art της πρωτεύουσας των ΗΠΑ δεν έχει φιλοξενήσει περιοδική έκθεση αφιερωμένη στη βυζαντινή τέχνη. Και την επισκέπτονται κάθε χρόνο 6 με 8 εκατ. άνθρωποι. Η Αναστασία Δρανδάκη, μία εκ των επιμελητριών της έκθεσης που αποτελείται από αντικείμενα ελληνικών μουσείων, μας κάνει μια πρώτη ξενάγηση. Μας εξηγεί γιατί είναι πιο πλούσια και πολύπλευρη από ανάλογες διοργανώσεις. Κατ' αρχάς οι εικόνες δεν είναι το κυρίαρχο κομμάτι της. «Θέλαμε να δώσουμε όλες τις διαστάσεις του βυζαντινού πολιτισμού, από την καθημερινότητα μέχρι την παιδεία»
Η Αναστασία Δρανδάκη θα επαναλάβει πολλές φορές «τα έργα είναι ένα κι ένα», καθώς ανοίγει τα χαρτιά της και μας ξεναγεί νοερά στην έκθεση «Heaven and Earth: Art of Byzantium from Greek Collections». Είναι το εκθεσιακό γεγονός της νέας σεζόν για τη National Gallery of Art της Ουάσινγκτον (6 Οκτωβρίου 2013 έως 2 Μαρτίου 2014). Τα 172 εκθέματα, από τον 4ο έως τον 15ο αιώνα, παρουσιάζουν μια συναρπαστική εικόνα για τη μυστηριώδη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Είναι ένα πανόραμα του βυζαντινού πολιτισμού με έμφαση στην ελληνικότητά του μέσα από γλυπτά, προτομές και ανδριάντες, λατρευτικά αντικείμενα, μοναδικά χειρόγραφα -που βγαίνουν για πρώτη φορά από την Ελλάδα-, νομίσματα σπάνιας κοπής, χρηστικά αντικείμενα, σκεύη καλλωπισμού και φυσικά εικόνες, ψηφιδωτά, κοσμήματα, «σήμα κατατεθέν» του βυζαντινού πολιτισμού.
«Τα εκθέματα αποτελούν μια ευκαιρία για πολλές αφετηρίες. Θέλουμε να προβάλουμε το Βυζάντιο με πληρότητα και σε όλες τις διαστάσεις του. Η έκθεση στοχεύει ακόμα να διατηρήσει ζωντανό το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας για τις βυζαντινές σπουδές. Μας ενδιαφέρει να μην κλείνουν οι βυζαντινές έδρες ανά τον κόσμο. Αντιθέτως να αναπτύσσονται. Οπότε η έκθεση έχει κι αυτή τη διάσταση».
Με αυτόν τον τρόπο κάνεις σήμερα διεθνή πολιτιστική πολιτική. Οταν καταφέρεις να βρεθείς στο επίκεντρο, να αναδείξεις τον πολιτισμικό πλούτο σου, να δημιουργήσεις πεδίο γόνιμης επιστημονικής έρευνας, ανταλλαγής και παράλληλα να ενημερώσεις σωστά το ευρύ κοινό. Η έκθεση παρουσιάζει αριστουργήματα από όλους τους τομείς του βυζαντινού πολιτισμού και διαφημίζεται ήδη στην Αμερική. Και μέσω αυτής, προβάλλεται με τον καλύτερο τρόπο το όνομα της χώρας μας. Eίναι η πρώτη περιοδική έκθεση αφιερωμένη στη βυζαντινή τέχνη που διοργανώνει η Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον, η οποία έχει ετήσιο μέσο όρο 6.000.000 με 8.000.000 επισκέπτες! Τα εκθέματα προέρχονται από ελληνικά μουσεία, δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές.
Η διοργάνωση οφείλεται στον πρώην υπουργό Πολιτισμού Παύλο Γερουλάνο, ο οποίος ξεκίνησε τις επαφές με την Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον το 2010. Συνεχίστηκαν από τον Κώστα Τζαβάρα -με τη συνδρομή της γενικής γραμματέως Λίνας Μενδώνης όλα αυτά τα χρόνια- κι από ό,τι φαίνεται εκείνος που θα καρπωθεί την αίγλη και θα παρευρεθεί στα εγκαίνια στις 6 Οκτωβρίου είναι ο νυν υπουργός, Πάνος Παναγιωτόπουλος. Διοργανώνεται από το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, το Μουσείο Μπενάκη έχει την οργανωτική-επιστημονική επιμέλεια και συνεργάζονται η National Gallery of Art της Ουάσινγκτον και το Μουσείο J. Paul Getty του Λος Αντζελες, όπου θα μεταφερθεί στη συνέχεια (Μάρτιο με Ιούνιο 2014).
Μπορεί όταν μιλάμε για τέχνη στο Βυζάντιο στο μυαλό μας να έρχονται οι χριστιανικές εικόνες, τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες και τα κοσμήματα. Ομως η έκθεση περιλαμβάνει πολύ περισσότερα έργα.
«Εχει πολύ μεγάλη ποικιλία αντικειμένων. Παρότι δεν είναι τεράστια έκθεση, τα εκθέματα είναι ένα κι ένα. Πρόκειται για ένα απόσταγμα. Το καθένα εκπροσωπεί και μια κατηγορία κι αυτό είναι αποτέλεσμα εκθεσιακής αντίληψης. Η διάρθρωση έχει χρονολογική διάσταση, αλλά κυρίως εννοιολογική. Η εικόνα που δίνεται για το Βυζάντιο είναι πιο πολύμορφη και προσωπική από αυτή που ξέρουμε, γιατί περιλαμβάνει όψεις της καθημερινής ζωής και της παιδείας. Οι θρησκευτικές εικόνες είναι σημαντικό, αλλά όχι το κυρίαρχο κομμάτι της έκθεσης. Θέλουμε να δώσουμε όλες τις διαστάσεις του βυζαντινού πολιτισμού, όχι μόνο τη χριστιανική» μας εξηγεί η Αναστασία Δρανδάκη, επιμελήτρια της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Συλλογής του Μουσείου Μπενάκη και μία εκ των επιμελητριών της έκθεσης. Την επιστημονική ομάδα εργασίας συναποτελούν οι: Αναστασία Τούρτα, επίτιμη διευθύντρια Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης και διευθύντρια του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Ευγενία Χαλκιά, επίτιμη διευθύντρια Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, Δήμητρα Μπακιρτζή, διευθύντρια Λεβέντειου Δημοτικού Μουσείου Λευκωσίας και Τζένη Αλμπάνη, αρχιτέκτων – ιστορικός τέχνης του υπουργείου Πολιτισμού.
Η έκθεση διαρθρώνεται σε πέντε ενότητες. Μας ξεναγεί η κ. Δρανδάκη:
* «Από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο»: «Εστιάζει στην περίοδο μετάβασης από τον 5ο στον 6ο αιώνα όπου διαμορφώνονται οι βασικές παράμετροι που θα καθορίσουν τη χριστιανική τέχνη αλλά και το ίδιο το κράτος με την Κωνσταντινούπολη και την ελληνόφωνη Ανατολή. Περιλαμβάνει προτομές, ανδριάντες, καθώς τα τρισδιάστατα γλυπτά δεν είναι πολύ γνωστά στο Βυζάντιο έναντι της δισδιάστατης εικόνας και του ψηφιδωτού. Από μόνη της αυτή η απεικόνιση δείχνει τη μετάβαση από την ελληνορωμαϊκή παράδοση στον σταδιακό εκχριστιανισμό της αυτοκρατορίας. Υπάρχουν αντικείμενα από την αρχαιότητα με οικεία θέματα, που μεταμορφώνονται με τον χριστιανικό συμβολισμό και δημιουργούν την εικονογραφική γλώσσα των πρώιμων βυζαντινών χρόνων, όπως ο “Ορφέας” που μεταμορφώνεται σε “Καλό Ποιμένα”».
* «Ο χριστιανικός κόσμος»: «Αναφέρεται στη χριστιανική ταυτότητα του Βυζαντίου κι επικεντρώνεται στην εικόνα του βυζαντινού ναού και στην εξέλιξή του: στην αρχιτεκτονική του, τη διακόσμηση έως και τα αντικείμενα λατρείας. Η τέχνη είναι κομβικό θέμα σε όλο το Βυζάντιο, ένας άξονας που το διέπει. Παρουσιάζονται σπάνια νομίσματα, που αποτυπώνουν την ιδεολογία του κράτους και τη σχέση του με την Εκκλησία, και διάφορα αντικείμενα που αποκαλύπτουν την εικόνα του βυζαντινού ναού: λειψανοθήκες, κιονόκρανα, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, λειτουργικά σκεύη, χρυσοκέντητοι επιτάφιοι, ακόμα και χειρόγραφα περιλαμβάνονται εδώ. Παράλληλα, φιλοξενείται ένα μικρό κομμάτι για την ιδιωτική ευλάβεια στη ζωή των πολιτών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας».
* «Πνευματική ζωή»: «Δίνεται έμφαση στην ελληνική γλώσσα από την πλευρά της παιδείας, της μόρφωσης κι εξετάζεται ο ρόλος των χειρογράφων ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής παιδείας. Εδώ έχουμε κυρίως σημαντικά χειρόγραφα από την ελληνική γραμματεία και εικονογραφημένα εκκλησιαστικά χειρόγραφα, ορισμένα από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά».
* «Η χαρά της ζωής»: «Είναι μια άλλη όψη του Βυζαντίου, πολύ διαφορετική από αυτή που έχουμε στο μυαλό μας και εμείς αλλά και στο εξωτερικό. Παρουσιάζονται λιγότερο πολυτελή σκεύη του τραπεζιού και του λουτρού ή τα φωτιστικά που είχαν στα σπίτια τους. Εχουμε κουτάλια και πιρούνια –από την Κόρινθο- καθώς λίγοι γνωρίζουν ότι το Βυζάντιο καθιέρωσε τα σκεύη του τραπεζιού και μέσω Βενετίας πέρασε η χρήση τους στη Δύση. Επίσης, σκεύη λουτρού, γυάλινα μυροδοχεία, σκεύη καλλωπισμού, χτένια κ.ά. Και φυσικά τα κοσμήματα, μέσα από μια μεγάλη ενότητα που καλύπτει όλη τη βυζαντινή περίοδο και δείχνει τις μεταμορφώσεις και τις εξελίξεις στο κόσμημα, απ' όπου αντλούμε και στοιχεία για τη σχέση του Βυζαντίου με τη Δύση, αλλά και με το Ισλάμ. Γιατί οι σχέσεις αυτές δεν περιορίζονταν στο επίπεδο της επίσημης πολιτικής, αλλά εκφράζονταν και στην καθημερινότητα, όπως τη μοιράζονται οι λαοί ως μια κοινή γλώσσα».
* «Ανατολή και Δύση», η τελευταία ενότητα: «Παρουσιάζει τον διαρκή διάλογο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τις άλλες μεγάλες δυνάμεις στα ανατολικά και τα δυτικά του και πώς αυτός διαμόρφωσε την πολιτική ιδεολογία του Βυζαντίου. Τα αντικείμενα δείχνουν με καθαρό τρόπο πώς το Βυζάντιο ήταν ανοιχτό σε επιρροές και εμπλούτισε το δικό του λεξιλόγιο με αναφορές στο παρελθόν. Η ενότητα κλείνει με εικόνες, όπου διαπιστώνουμε ότι οι ζωγράφοι απευθύνονται σε μια διεθνή κοινότητα».
Η ελληνική πλευρά έχει αναλάβει τις συνοδευτικές εκδόσεις, την προετοιμασία των έργων και την αποστολή τους στην Ουάσινγκτον, με κόστος περίπου 800.000, που προέρχονται κυρίως από χορηγίες. Η αμερικανική πλευρά καλύπτει την ασφάλιση των έργων, τις εσωτερικές μεταφορές στις ΗΠΑ και όλο το κόστος των μουσειογραφικών μελετών και εφαρμογών. Αν και δεν έχει αποφασιστεί, έχει πέσει στο τραπέζι η ιδέα να παρουσιαστεί η έκθεση και στην Αθήνα. Το οποίο και ευχόμαστε.
Θα εκδοθούν δύο βιβλία. Ο κατάλογος με εισαγωγικά κείμενα που αναφέρονται στις ενότητες, με επιμέρους θέματα και τα λήμματα για κάθε αντικείμενο. Παράλληλα, θα υπάρξει μια συνοδευτική έκδοση με κείμενα που αναφέρονται στις βυζαντινές πόλεις της Ελλάδας, στη βυζαντινή ύπαιθρο, στις ανασκαφές και τα ευρήματα που έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια σε όλη την ελληνική επικράτεια. Την ευθύνη έχουν η Τζένη Αλμπάνη και η Ευγενία Χαλκιά.
…………………………………………………………………………………………………………..
Να μείνουν τα ευρήματα στο μετρό Θεσσαλονίκης
Ρωτήσαμε την κ. Δρανδάκη τη γνώμη της για το θέμα απόσπασης ή μη των βυζαντινών ευρημάτων από τον σταθμό Βενιζέλου της Θεσσαλονίκης. «Θεωρώ αυτονόητο ότι πρέπει να διατηρηθούν στη θέση τους. Είναι από τα ευρήματα που πάντα ήλπιζες να βρεις. Ετσι δημιουργούνται οι πηγές. Με τα ευρήματα στη Θεσσαλονίκη ξαφνικά αποκτούμε αντίληψη του χώρου. Μας δίνουν πολλές δυνατότητες, πόσο μάλλον που μιλάμε για τη δεύτερη πόλη της αυτοκρατορίας, οπότε έχουν ακόμα μεγαλύτερη αξία».
……………………………………………………………………………………………………………
Τα highlights της έκθεσης
* Ενα καινούργιο ανασκαφικό εύρημα, η προτομή αριστοκράτισσας εξαιρετικής ομορφιάς από τα Χανιά, από το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης.
* Τα πλακίδια από ελεφαντοστό με σκηνές από τη ζωή του Αχιλλέα, που χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα, προέρχονται από την Ελεύθερνα της Κρήτης κι ανήκουν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου. Πρόκειται για εξαιρετικής ποιότητας, πολύ σημαντικό εύρημα, που δεν έχει ξαναπαρουσιαστεί σε έκθεση. «Αυτά τα αντικείμενα δημιουργούνται στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και δείχνουν πώς περνάνε μυθολογικά θέματα μέσα από τις αισθητικές επιλογές των καλλιτεχνών, αλλά και ως μέρος της παιδείας. Τα μυθολογικά θέματα δεν απορρίπτονται καθώς μελετάται η αρχαιοελληνική γραμματεία».
* Ο συγκλονιστικός «Ορφέας» του Βυζαντινού Μουσείου.
* Μια ολόκληρη ξεχωριστή ενότητα από σπάνια νομίσματα από το Νομισματικό Μουσείο.
* Ο Απόστολος Ανδρέας από τμήμα ψηφιδωτής παράστασης από το Αρχαιολογικό Μουσείο Σερρών.
* Εξαιρετικές εικόνες, όπως «Ο Χριστός Παντοκράτορας, Η Σοφία του Θεού» από τον ναό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, ο Αρχάγγελος Μιχαήλ προερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη (πρώτο μισό 14ου αιώνα), η αμφιπρόσωπη εικόνα από την Καστοριά με την «Παναγία την Οδηγήτρια» στη μία πλευρά και τον «Χριστό σε άκρα ταπείνωση» στην άλλη.
* Πολλά από τα κοσμήματα, όπως το ζεύγος των χρυσών βραχιολιών του 6ου αιώνα από την Κύπρο, από το Μουσείο Μπενάκη, αλλά και κοσμήματα από τη συλλογή Σταθάτου, από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας.
Διάσημα χειρόγραφα, από τα καλύτερα δείγματα της αυτοκρατορικής τέχνης, που προέρχονται από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Ανάμεσά τους και η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, περγαμηνή του 12ου αιώνα.
