Από τον Θανάση Γιαλκέτση

 

Ο Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Μπιντέ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ναντέρ στο Παρίσι. Το 1987 ίδρυσε, μαζί με τον Ζακ Τεξιέ, την περιοδική επιθεώρηση «Actuel Marx», την οποία και διηύθυνε μέχρι το 2006. Είναι επίσης μέλος του επιστημονικού συμβουλίου της διεθνούς οργάνωσης ATTAC. Η ακόλουθη συνέντευξη του Ζακ Μπιντέ δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Marianne».

 

• Η οικονομική κρίση του 2008 και τα επακόλουθά της σηματοδοτούν κατά τη γνώμη σας την επιστροφή στην επικαιρότητα των θέσεων του Μαρξ, που αναφέρονται στις σχέσεις του κράτους με εκείνους που χαρακτηρίζονται «αντιπρόσωποι της εξουσίας του κεφαλαίου»;

 

- Αυτή η κρίση, σε κάθε παρατηρητή, αποκαλύπτει δομικά προβλήματα. Προβλήματα τα οποία ερμηνεύονται διαφορετικά, είναι αλήθεια. Πολλοί, ακόμη και στη Δεξιά, είναι έτοιμοι να παραδεχθούν ότι αυτή η κρίση φανερώνει μιαν υπερβολική ισχύ του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, η οποία ξεφεύγει από κάθε έλεγχο. Οι διαφοροποιήσεις αρχίζουν όταν τίθεται το ερώτημα για το είδος του ελέγχου που πρέπει να ασκείται στην καπιταλιστική ιδιοκτησία, στις δυνατότητες πρωτοβουλίας και οικονομικής και πολιτικής επιρροής που αυτή προσφέρει.

 

Εδώ τοποθετείται το συγκρουσιακό παιχνίδι που παίζεται στα έθνη-κράτη. Η κρατική εξουσία, επίσημα τουλάχιστον, ανήκει στους πολίτες, οι οποίοι μπορούν να επιβάλλουν νόμους που περιορίζουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας (δεν μπορεί να παράγει κανείς ό,τι θέλει, να χρησιμοποιεί όπως θέλει τη γη και την εργατική δύναμη, υπάρχουν κοινωνικά δικαιώματα) και που καθιστούν δυνατό ένα μέρος της παραγωγής να οργανώνεται, μέσω της φορολογίας, με μορφές μη εμπορευματικές (εκπαίδευση, υγεία κ.λπ.).

 

Το έθνος-κράτος ορίζει ένα πλαίσιο στο οποίο η αγορά δεν είναι παντοδύναμη, το πλαίσιο στο οποίο εμφανίστηκαν προσπάθειες προς την κατεύθυνση του «σοσιαλισμού». Με πολύ ασταθή αποτελέσματα, όπως είναι γνωστό. Με αφετηρία όμως τη δεκαετία του 1980, το εθνικό πλαίσιο παραγωγής ξεπεράστηκε, κυρίως εξαιτίας των δυνατοτήτων οργάνωσης σε πλανητική κλίμακα που προμήθευε η πληροφορική. Τα μεγάλα καπιταλιστικά συμφέροντα μπορούσαν έτσι να υπονομεύουν τις εθνικές εξουσίες (τουλάχιστον εκείνες των κυριαρχούμενων εθνών) και να επιβάλλουν ένα σύστημα οικουμενικής απορρύθμισης. Από τότε το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο επιδόθηκε σε μια γενική κατάκτηση όλων των πιθανών πηγών κέρδους –φυσικός πλούτος, δημόσιες επιχειρήσεις, ιδιωτικές περιουσίες- και κατέληξε σε κερδοσκοπικές περιπέτειες, που οδήγησαν τις τράπεζες στη χρεοκοπία και τους πληθυσμούς στην καταστροφή.

 

Ωστόσο, δεν είναι πολύ πρόδηλο το ότι αυτή η κατάσταση θεμελιώνει μιαν «επιστροφή του Μαρξ», όπως σπεύδουν να δηλώσουν ορισμένοι. Αν την πάρουμε κατά γράμμα, η θεωρητική επεξεργασία του Μαρξ οδηγούσε στο σχέδιο μιας «κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας και της αγοράς». Η μπολσεβίκικη επανάσταση εγγραφόταν σε αυτή τη συνέχεια. Παραμένουμε ωστόσο στο πνεύμα του Μαρξ, όταν θεωρούμε ότι η αληθινή «επανάσταση» έγκειται μάλλον στο να νικήσουμε την εξουσία της αγοράς. Αλλά μόνον το έθνος-κράτος προμήθευε το πλαίσιο για να μπορέσει μια κοινή οργάνωση να ασκήσει ουσιαστική επιρροή στην καπιταλιστική αγορά. Το πρόβλημα επομένως έχει ήδη μεταφερθεί, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, στην κλίμακα του κόσμου.

 

Αυτό που αποκαλούμε σήμερα «ο μαρξισμός» αναπτύσσει την παγκόσμια κριτική του ενάντια στη συστημική κυριαρχία των κέντρων πάνω στις περιφέρειες. Και δικαιολογημένα. Αλλά αυτό δεν θα έπρεπε να μας εμποδίζει να δούμε ότι αυτό το «σύστημα-κόσμος» διαπλέκεται ήδη στενά με ένα «κράτος-κόσμο». Νομίζω ότι ένας στοχασμός που θεωρεί ότι είναι κληρονόμος του Μαρξ πρέπει να αναπτύξει την ανάλυσή του προς αυτήν την κατεύθυνση.

 

• Η έννοια της πάλης των τάξεων διατηρεί την ισχύ της;

 

- Ολα εξαρτώνται από το τι εννοούμε «τάξη» και τι «πάλη». Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να επανεξετάσουμε το παραδοσιακό μαρξιστικό σχήμα για την ταξική δομή. Αναφέρομαι στη θέση σύμφωνα με την οποία η ταξική κυριαρχία, στη σύγχρονη εποχή, πηγάζει από μιαν «εργαλειοποίηση του λόγου», δηλαδή από τις δυο «μορφές ορθολογικού συντονισμού σε κοινωνική κλίμακα», όπως λένε οι οικονομολόγοι, την αγορά από τη μια μεριά και την οργάνωση από την άλλη. Ο Μαρξ ανέπτυξε το πρώτο σκέλος: κατέδειξε ότι η μεταχείριση της εργατικής δύναμης ως εμπορεύματος καθιστά την αγορά μια καπιταλιστική αγορά. Αλλά η σχέση οργάνωσης, που διαιρεί όλα τα κοινωνικά μορφώματα σε καθοδηγητές και καθοδηγούμενους, αποτελεί τον άλλο παράγοντα ταξικής διαφοροποίησης.

 

Η κυρίαρχη τάξη περιλαμβάνει επομένως δύο κοινωνικές δυνάμεις, που συνυπάρχουν και ανταγωνίζονται ταυτόχρονα, η μία από τις οποίες μονοπωλεί την ιδιοκτησία στην αγορά και η άλλη την «ειδική γνώση» στις σχέσεις οργάνωσης της παραγωγής και της κουλτούρας. Αυτό το δεύτερο σκέλος είναι εκείνο που μελετούν ο Μπουρντιέ με όρους «πολιτισμικού κεφαλαίου» και ο Φουκό με όρους «γνώσης-εξουσίας». Οσο για την άλλη τάξη, αυτή δεν είναι μόνον μια κυριαρχούμενη τάξη. Είναι η «θεμελιώδης τάξη», ο λαός με την ισχυρή έννοια του όρου. Συγκεντρώνει τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού: μισθωτούς του δημόσιου ή του ιδιωτικού τομέα, «αυτοαπασχολούμενους» ή άνεργους.

 

Η σύγχρονη πάλη των τάξεων διεξάγεται από τα πάνω με όρους εκμετάλλευσης και κυριαρχίας. Από τα κάτω στόχος της είναι να περιορίσει και, αν είναι δυνατό, να υπερνικήσει αυτήν την ανώτερη δύναμη. Αποβλέπει στο να υλοποιήσει την ενότητα ανάμεσα στους διάφορους τομείς της θεμελιώδους τάξης. Προϋποθέτει μια στρατηγική συμμαχία με τον πόλο αυτών που κατέχουν τις «ειδικές γνώσεις», προκειμένου να κόψουν τους δεσμούς συμβίωσής τους με τους «καπιταλιστές». Ετσι τουλάχιστον θα προσδιόριζε τη στρατηγική ένας Μακιαβέλι του λαού.

 

• Τι κρατάτε ουσιαστικά από τον Μαρξ;

 

- Το επιστημονικό του πρόγραμμα έγκειται στο να εξετάζουμε σε κάθε κοινωνία την αλληλεπίδραση ανάμεσα στο πολιτικό, το οικονομικό, το κοινωνικό, το νομικό και το πολιτιστικό στοιχείο. Είναι αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «ιστορικό υλισμό». Ο Μαρξ δεν το επινόησε αυτό, αλλά υπέδειξε τον ορθό δρόμο: να εξετάζουμε πώς η παραγωγή της υλικής ζωής εκφράζεται μέσα από τις σχέσεις ιδιοκτησίας και εξουσίας, που δεν είναι μόνον σχέσεις ανάμεσα σε άτομα αλλά και ανάμεσα σε τάξεις. Πρέπει επομένως να σκεφτόμαστε με ταξικούς όρους.

 

Το σημαντικό είναι, νομίζω, να υπογραμμίζουμε ότι ο Μαρξ δεν είναι μόνο φιλόσοφος. Τοποθετείται στο πεδίο της (κοινωνικής) επιστήμης. Η θεωρία του περιέχει, κατά τη γνώμη μου, ένα λάθος, μιαν ουσιώδη ανεπάρκεια. Αναπτύσσει την εσφαλμένη ιδέα μιας αντικατάστασης της αγοράς από μιαν οργάνωση που υποτίθεται ότι θα «συντονίζουμε» μεταξύ μας. Δεν βλέπει το ότι σε αυτήν την οργάνωση διαγράφεται μια άλλη ταξική εξουσία. Το υπογραμμίζει στις κριτικές παρατηρήσεις του για το πρόγραμμα της Γκότα: είναι η επιβολή της «διανοητικής εργασίας» πάνω στη «χειρωνακτική εργασία», με δυο λόγια η επιβολή της «γνώσης-εξουσίας» πάνω στον εργαζόμενο λαό. Αλλά το αναγνωρίζει ως πρόβλημα που πρέπει να το ρυθμίσουμε αργότερα. Γνωρίζουμε τη συνέχεια στην Ανατολική Ευρώπη. Το ερώτημα όμως τίθεται και στους κόλπους των δυτικών κοινωνιών.

 

Γιατί δεν μπορούμε να περιορίζουμε την κυρίαρχη τάξη μόνο στους καπιταλιστές. Αυτή περιλαμβάνει δύο πόλους, θα λέγαμε (σήμερα) το «χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο» και την «ελίτ», ανάλογα με τα αναπαραγόμενα προνόμια της ιδιοκτησίας και των ειδικών γνώσεων […].