Μηχανές του νου/ Η γνωστική περιπέτεια τον 21ο αιώνα
Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης
Ειδικά για τη θερμή περίοδο των καλοκαιρινών διακοπών, κάθε επιστημονικό ανάγνωσμα είθισται να θεωρείται «αυστηρώς ακατάλληλο».
Και αυτό γιατί η χρήση δυσνόητων εννοιών και ειδικών επιστημονικών όρων κατά τη διατύπωση των νέων επιστημονικών ιδεών αποτελεί ένα σοβαρό, αλλά όχι και αξεπέραστο, εμπόδιο για την ιδιοποίηση και, γιατί όχι, για την απόλαυση της επιστημονικής περιπέτειας από το ευρύτερα καλλιεργημένο κοινό.
Ως απάντηση στην προκατάληψη, ότι οι επιστημονικές ιδέες είναι «δύσκολες», «σκοτεινές» ή, ακόμη χειρότερα, «βαρετές», επιλέξαμε από την πρόσφατη εκδοτική παραγωγή μερικά βιβλία που ελπίζουμε να σας πείσουν για το αντίθετο: ένα καλογραμμένο, εκλαϊκευτικό, επιστημονικό βιβλίο, όχι μόνο δεν απειλεί τις καλοκαιρινές διακοπές μας, αλλά ενδεχομένως μας επιτρέπει να αποδράσουμε από το ζοφερό μνημονιακό κλίμα και τον ασφυκτικό κλοιό των επιβεβλημένων καλοκαιρινών «απολαύσεων».
Με αποκλειστικό κριτήριο λοιπόν την επιστημονική αρτιότητα, προτείνουμε γι’ αυτό το πολύ δύσκολο καλοκαίρι έξι από τους πιο αξιόλογους τίτλους βιβλίων που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.
…………………………………………………………………………………………..
Oliver Sacks
Το νησί των τυφλών στα χρώματα μτφρ. Κ. Πόταγας – Α. Σπυράκου εκδ. «Αγρα», σελ. 360
Πώς θα ήταν η ζωή μας αν ζούσαμε μονίμως και εκ γενετής σε έναν κόσμο χωρίς χρώματα; Στο ερώτημα αυτό επιχειρεί να απαντήσει με αυτό το βιβλίο του ο Ολιβερ Σακς, επιφανής νευρολόγος και ακόμη πιο διάσημος συγγραφέας ιατρικών ιστοριών.
Ασθενείς που έπασχαν από μερική ή ολική αχρωματοψία είχε βέβαια συναντήσει πολλούς ο Σακς. Μάλιστα σε προηγούμενο βιβλίο του, «Ενας ανθρωπολόγος στον Αρη» (κυκλοφορεί επίσης από τις εκδόσεις «Αγρα»), είχε περιγράψει εκτενώς την περίπτωση ενός ζωγράφου ο οποίος εξαιτίας κάποιας ασθένειας είχε χάσει την ικανότητα να βλέπει χρώματα.
Ομως, όπως διευκρινίζει ο συγγραφέας ήδη από τις πρώτες σελίδες του παρόντος βιβλίου, το να χάσεις την ικανότητα να βλέπεις χρώματα δεν είναι το ίδιο με το να «μην έχεις ποτέ δει χρώματα, να μην έχεις την παραμικρή αίσθηση του πρωταρχικού τους χαρακτήρα, της θέσης τους στον κόσμο».
Για να ανακαλύψει πώς είναι και τι σημαίνει να είναι κανείς εντελώς τυφλός στα χρώματα και να ζει σε μια κοινότητα όπου μοιράζεται αυτή τη γενετική πάθηση (συγγενής αχρωματοψία) με πολλούς άλλους ανθρώπους, ο Σακς αποφάσισε να εξερευνήσει κάποια λιλιπούτεια νησάκια του Ειρηνικού, όπου η απομόνωση και η ενδογαμία του πληθυσμού που ζει σ’ αυτά οξύνει το πρόβλημα, δημιουργώντας μικρές κοινότητες ανθρώπων τυφλών στα χρώματα.
Το βιβλίο αποτελεί τη λεπτομερή καταγραφή των εμπειριών του του Σακς, ως νευρολόγου, νευρο-ανθρωπολόγου και συγγραφέα, από τον κόσμο των χρωματικά τυφλών. Μια συγκλονιστική μαρτυρία για το ασπρόμαυρο που σκεπάζει τη ζωή αυτών των ανθρώπων, οι οποίοι έχουν την ατυχία να ζουν σε έναν καταπράσινο παράδεισο εκτυφλωτικής ομορφιάς χωρίς ποτέ να μπορούν να τον απολαύσουν.
Οπως και στα προηγούμενα βιβλία του, ο καλότεχνος συνδυασμός διήγησης και επιστημονικής ανάλυσης επιτρέπουν στον συγγραφέα να χρησιμοποιεί τις ιατρικές περιπτώσεις για να μας αποκαλύψει το αδιαφανές σωματικό, δηλαδή το νευροβιολογικό τους υπόστρωμα – και πρωτίστως τις ανεξάλειπτες και πανταχού παρούσες εγκεφαλικές τους προϋποθέσεις.
………………………………………………………………………………………………………………
Frances A. Yates
Η τέχνη της μνήμης μτφρ. Αρης Μπερλής εκδ. «ΜΙΕΤ», σελ. 578
Οπως γράφει η Φράνσες Α. Γέιτς, παγκόσμιας φήμης ιστορικός των πιο απόκρυφων ιδεών, «το θέμα αυτού του βιβλίου δεν είναι οικείο στους περισσότερους αναγνώστες. Λίγοι γνωρίζουν ότι οι Ελληνες, που εφηύραν πολλές τέχνες, εφηύραν και μια τέχνη της μνήμης… Η τέχνη αυτή έχει αντικείμενο την απομνημόνευση και χρησιμοποιεί μια τεχνική αποτύπωσης “θέσεων” και “εικόνων” στη μνήμη».
Ξεκινώντας από την αρχαιότητα, η συγγραφέας καταφέρνει να ανασυγκροτήσει βήμα προς βήμα και να παρουσιάσει λεπτομερώς τις απίστευτες σήμερα τεχνικές και τα τεχνάσματα απομνημόνευσης που επινόησαν οι άνθρωποι για να τακτοποιούν, να καταγράφουν νοητικά, αλλά και να ανασύρουν την κατάλληλη στιγμή τις γνώσεις που βρίσκονται αποθηκευμένες στον νου τους.
Το πολύ σημαντικό αυτό βιβλίο αποτελεί μια αρχαιολογική αναζήτηση της λησμονημένης πια πρακτικής της μνημονοτεχνικής, αλλά παράλληλα και μια ανασκαφή στο δύσβατο πεδίο της ιστορίας των ανθρώπινων ιδεών για τη μνήμη και τη γλώσσα του νου.
Η τέχνη της μνήμης, δηλαδή οι τεχνικές αναπαράστασης και απομνημόνευσης της πληροφορίας, και η συνδυαστική λογική έχουν στη δυτική σκέψη διαφορετικές απαρχές. Η πρώτη ανάγεται στην ελληνική αρχαιότητα, ενώ η δεύτερη, προϊόν της επανανακάλυψης και ανάπτυξης της αρχαιοελληνικής μαθηματικής λογικής, γεννιέται κατά τον ύστερο Μεσαίωνα. Ωστόσο, αυτές οι αρχικά διαφορετικές πνευματικές παραδόσεις κατέληξαν, κατά τον 16ο αιώνα, να συναντηθούν και να διαπλακούν δημιουργικά. Από τη συνάντησή τους θα γεννηθεί μια νέα φιλοσοφική-επιστημονική παράδοση που φτάνει μέχρι τον Λάιμπνιτς και τους διαφωτιστές.
Μια πνευματική παράδοση που θα γεννήσει τη «συνδυαστική τέχνη» (arte combinatoria) και μέσω αυτής την επιστημονική αναγέννηση της πανάρχαιας (πυθαγόρειας-πλατωνικής και καβαλιστικής) αναζήτησης της «τέλειας γλώσσας» της δημιουργίας των Πάντων.
Για τους πρωτεργάτες της μεγάλης επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα το βασικό κίνητρο των ερευνών τους ήταν η αποκάλυψη της τέλειας γλώσσας του Θεού. Ισως έτσι εξηγείται γιατί πίσω από τις έρευνές τους βρίσκουμε πάντα την «επιστημονική» όσο και «αποκρυφιστική» ιδέα ότι η γλώσσα του Σύμπαντος είναι τα μαθηματικά. Ενα πολύτιμο βιβλίο-εργαλείο, θαυμάσια μεταφρασμένο από τον Αρη Μπερλή.
……………………………………………………………….
T. Lewis, F. Amini, R. Lannon
Μια γενική θεωρία της αγάπης μτφρ. Αννα Παπασταύρου εκδ. «Νεφέλη», σελ. 360
Τι είναι η αγάπη και γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι ανίκανοι να τη βρουν; Πώς ακριβώς γεννιέται και πού «κατοικεί» αυτό το τόσο ισχυρό ανθρώπινο συναίσθημα; Μπορεί η σύγχρονη επιστήμη να διαμορφώσει μια καθολική θεωρία της αγάπης, που όχι μόνο θα μας εξηγεί αλλά και θα μας καθοδηγεί στα πάθη-παθήματα της καρδιάς;
Αραγε η επιστημονική λογική σκέψη μπορεί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε την αγάπη ή μήπως είχε δίκιο ο Μπλεζ Πασκάλ όταν υποστήριζε ότι «η καρδιά έχει τη δική της λογική, για την οποία η Λογική δεν έχει ιδέα»;
Οι συγγραφείς αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου, και οι τρεις διεθνούς φήμης νευροψυχίατροι, δεν συμφωνούν καθόλου με το απαισιόδοξο συμπέρασμα του Πασκάλ. Στηριζόμενοι μάλιστα στις κατακτήσεις των νευροεπιστημών των δύο τελευταίων δεκαετιών, καταφέρνουν να εξηγήσουν επαρκώς με ποιο τρόπο ο εγκέφαλός μας, όταν συναντά άλλους εγκεφάλους, μπορεί να γεννά αυτό το μοναδικό και, μέχρι πρόσφατα, γνωσιακά φευγαλέο συναίσθημα που, ωστόσο, δίνει νόημα και περιεχόμενο στη ζωή κάθε ανθρώπου.
Αριστα μεταφρασμένο από την Αννα Παπασταύρου, το βιβλίο συνδυάζει την υψηλή επιστημονική εκλαΐκευση με τη λόγια ευαισθησία απέναντι σε ένα τόσο αιθέριο και άπιαστο αντικείμενο μελέτης, όπως είναι η ανθρώπινη αγάπη.
Πράγματι, στις σελίδες του ο αναγνώστης θα βρει μια απρόσμενη επιστημονική (νευροβιολογική) προσέγγιση της ποιητικής δύναμης της αγάπης και θα οδηγηθεί σε ένα φαινομενικά προκλητικό συμπέρασμα: όταν η ψυχρή, υποτίθεται, λογική της επιστήμης συναντά την ποίηση της αγάπης, τότε μόνον ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι σε θέση να εξηγεί τα μυστικά της καρδιάς.
……………………………………………………………………………………
John Freely
Ο Πλάτων στη Βαγδάτη Ή το φως της Ανατολής μτφρ. Νίκος Γάσπαρης, επιμ. Κώστας Σίμος εκδ. «Πατάκη», σελ. 372
Η ισλαμική επιστήμη και φιλοσοφία, που άκμασαν από το 700 έως το 1400 μ.Χ., θεωρούνται συνήθως από τη δυτική ιστοριογραφία σαν απλή γέφυρα ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και τη δυτική αναγεννησιακή σκέψη. Αναμφίβολα, στους Αραβες στοχαστές χρωστάμε τη διατήρηση της αρχαιοελληνικής επιστήμης, κυρίως των μαθηματικών, της φυσικής και της ιατρικής.
Την εποχή που στη Δύση κυριαρχούσε ο εκκλησιαστικός σκοταδισμός, Αραβες αστρονόμοι μελετούσαν τον ουράνιο θόλο στα περίφημα αστεροσκοπεία της Σαμαρκάνδης, της Βαγδάτης, του Μαρακές, του Καΐρου και της Κόρδοβας. Εκεί όπου μουσουλμάνοι φυσικοί, μαθηματικοί, αστρονόμοι και αλχημιστές μελετούσαν πυρετωδώς και ανέπτυσσαν τις επιστημονικές γνώσεις που είχαν κληρονομήσει κυρίως από τους Ελληνες αλλά και από άλλους αρχαίους ανατολικούς πολιτισμούς.
Ομως, όπως αποκαλύπτει αυτή η συστηματική και απροκατάληπτη ιστοριογραφική μελέτη, η αραβική επιστήμη δεν ήταν ένας παθητικός «φορέας» ή απλώς μια «γέφυρα» για το πέρασμα από τον αρχαιοελληνικό στον αναγεννησιακό πολιτισμό. Αντίθετα, σπουδαίοι μουσουλμάνοι επιστήμονες-φιλόσοφοι όχι μόνο διατήρησαν αλλά και εμπλούτισαν εντυπωσιακά τη γνώση που κληρονόμησαν.
Το βιβλίο αποτελεί μια γοητευτική, αν και συνοπτική, ιστορική ανασυγκρότηση τόσο της γένεσης όσο και της ανάπτυξης των ισλαμικών επιστημών, και μια τεκμηριωμένη ιστορικά εξήγηση του πώς αυτές επηρέασαν αποφασιστικά τις κοσμογονικές εξελίξεις που οδήγησαν, κατά τον 16ο και τον 17ο αιώνα, στην ανάδυση της νεότερης δυτικής επιστήμης.
Μεταφρασμένο και επιμελημένο άψογα από τον Νίκο Γάσπαρη, το βιβλίο του Τζον Φρίλι έρχεται να καλύψει όχι μόνο ένα σημαντικό ιστοριογραφικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, αλλά και να αναδείξει κάποιες απρόσμενες πτυχές της εξέλιξης της επιστημονικής σκέψης και τους πολυάριθμους άγνωστους μουσουλμάνους πρωταγωνιστές αυτών των εξελίξεων.
…………………………………………………………………………………………………………..
Daniel Kahneman
Σκέψη, αργή & γρήγορη μτφρ. Βίκυ Παπαδοπούλου επιμ. Αλέξανδρος Μάμαλης εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 726
Πρόσφατα κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα το πολύ ενδιαφέρον και πολυσυζητημένο διεθνώς βιβλίο «Σκέψη, αργή και γρήγορη» του Ντάνιελ Κάνεμαν. Ενα ασυνήθιστο διεπιστημονικό πόνημα που κινείται με μεγάλη ευχέρεια –κάποιοι δύσπιστοι λένε με μεγάλη αυθάδεια– από τον χώρο της ψυχολογίας και των γνωσιακών επιστημών έως τον δύστροπο χώρο της ανθρώπινης οικονομίας.
Ομως, τα αξιοπερίεργα αρχίζουν από τον συγγραφέα του βιβλίου: έναν παγκόσμιας φήμης ψυχολόγο που κέρδισε με το πρωτοποριακό έργο του το βραβείο Νόμπελ Οικονομίας! Αν τώρα συνυπολογίσει κάποιος ότι αυτός ο ψυχολόγος έκανε τα πρώτα ερευνητικά του βήματα σε «αιματοβαμμένο πεδίο», υπηρετώντας τον ισραηλινό στρατό, τότε τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο και εν μέρει δικαιολογούν κάποιες υπερβολικά εμπαθείς αντιδράσεις τόσο στο πρόσωπό του όσο και στις θεωρίες του.
Παρ’ όλα αυτά ο Κάνεμαν, σήμερα καθηγητής στο Πρίνστον, θεωρείται παγκοσμίως η μέγιστη αυθεντία στον χώρο της οικονομικής ψυχολογίας και ένας από τους πιο προβεβλημένους ακαδημαϊκούς της εποχής μας που με τις ιδέες τους επηρεάζουν σημαντικά τις αποφάσεις και τις στρατηγικές πολλών κέντρων εξουσίας. Αν μη τι άλλο, λοιπόν, το βιβλίο του αξίζει να διαβαστεί ως η επιστημονική θεωρητικοποίηση των νέων οικονομικών και πολιτικών στρατηγικών της μετανεωτερικής εξουσίας.
Εξάλλου, πρόκειται για ένα καλογραμμένο και απολύτως κατανοητό βιβλίο που αποδεικνύει ότι ο συγγραφέας του δεν είναι μόνον ένας καταξιωμένος ερευνητής αλλά, πράγμα πολύ σπάνιο, και ένας ικανότατος εκλαϊκευτής κάποιων νέων και ιδιαίτερα στρυφνών επιστημονικών ιδεών. Πράγματι, με το βιβλίο αυτό απέδειξε ότι ακόμη και οι πιο δύσκολες επιστημονικές έννοιες μπορούν να παρουσιαστούν με τρόπο ευχάριστο και ενίοτε διασκεδαστικό, χωρίς γι’ αυτό να χάνουν σε ενδιαφέρον και αυστηρότητα. Κυρίως όταν αυτές οι έννοιες αφορούν τη δομή και τη λειτουργία του ανθρώπινου νου.
Το όλο εγχείρημα στηρίζεται στην ανάλυση της ανθρώπινης συμπεριφοράς με βάση δύο συστήματα σκέψης: το Σύστημα 1 είναι πιο γρήγορο, άμεσο και διαισθητικό, ενώ το Σύστημα 2 είναι πιο αργό, συνετό και ορθολογικό. Το πρώτο ευθύνεται για τα σφάλματα και τις ανατρεπτικές διαισθήσεις μας, ενώ το δεύτερο, που απαιτεί μεγάλη περισυλλογή και επαγωγική σκέψη, ταυτίζεται με την πολύ πιο αργόσυρτη έλλογη σκέψη. Και μολονότι πολύ συχνά πιστεύουμε ότι κατανοούμε και αντιδρούμε πάντα σε ό,τι μας συμβαίνει με το Σύστημα 2, στην πραγματικότητα αυταπατόμαστε: τις περισσότερες φορές προσφεύγουμε από οκνηρία στο αυτοματοποιημένο και διαισθητικό σύστημα σκέψης!
………………………………………………………………
Συλλογικό έργο
Φιλοσοφία και επιστήμες στον εικοστο αιωνα επιμ. Α. Μπαλτάς – Κ. Στεργιόπουλος εκδ. «Παν. Εκδ. Κρήτης», σελ. 534
Πριν από μερικούς μήνες κυκλοφόρησε από τις «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης» ένα πολύ σημαντικό βιβλίο με τίτλο «Φιλοσοφία και επιστήμες στον εικοστό αιώνα». Πρόκειται για δεκαπέντε πρωτότυπα κείμενα που στην αρχική τους μορφή αποτελούσαν τις επεξεργασμένες σημειώσεις και τις εργασίες που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο ενός μεταπτυχιακού και διαπανεπιστημιακού προγράμματος.
Χάρη στις επίμονες προσπάθειες και κυρίως χάρη στην εμπνευσμένη διδασκαλία του Αριστείδη Μπαλτά, γνωστού Ελληνα επιστημολόγου και φιλοσόφου της επιστήμης, το πρόγραμμα αυτό καθιερώθηκε επίσημα στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και έγινε διαπανεπιστημιακό από το 1996.
Ενα δείγμα του πολύ υψηλού επιπέδου (μαθησιακού και ερευνητικού) των ανθρώπων που συμμετέχουν σε αυτό το πρωτοποριακό για τα ελληνικά εκπαιδευτικά ήθη μεταπτυχιακό πρόγραμμα είναι και ο παρών τόμος. Οι επιμέρους ερευνητικές εργασίες καλύπτουν ευρύ φάσμα γνωστικών αντικειμένων της φιλοσοφίας των θετικών επιστημών και υπογράφονται όλες από μεταπτυχιακούς (τότε) φοιτητές.
Τα δεκαπέντε κείμενα των μεταπτυχιακών-ερευνητών τα επιμελήθηκαν οι καθηγητές τους, ο Α. Μπαλτάς και ο Κ. Στεργιόπουλος, οι οποίοι και έγραψαν από κοινού μια εκτενή και ιδιαίτερα διαφωτιστική εισαγωγή γύρω από τις περίπλοκες διασυνδέσεις και τις αμοιβαίες γονιμοποιήσεις της επιστημονικής και της φιλοσοφικής σκέψης.
Αυτή η εκτενέστατη εισαγωγή είναι εμφανώς το προϊόν μιας ιδιαίτερα δημιουργικής και, απ’ ό,τι μαθαίνουμε, «συγκρουσιακής» συνεργασίας. Ωστόσο, καταφέρνει τελικά να αναδείξει την πραγματική σημασία και τη βαρύτητα των αναζητήσεων που διατυπώνονται στα δεκαπέντε κείμενα που ακολουθούν: να αποκαλυφθεί ότι οι εξελίξεις στην επιστήμη επηρέασαν (και επηρεάζουν) σημαντικά τις εξελίξεις στη φιλοσοφία!
Το πλούσιο, καλοδουλεμένο υλικό και κυρίως η πρωτοτυπία και η ευκρίνεια των θέσεων των συγγραφέων καθιστούν το βιβλίο πολύτιμο εργαλείο για τη διερεύνηση της σύγχρονης φιλοσοφίας των επιστημών.
Συνεπώς, αυτός ο συλλογικός τόμος αποτελεί ο ίδιος ένα «νοητικό πείραμα», στο οποίο αποτυπώνεται με τον πλέον πειστικό τρόπο η ασίγαστη ερευνητική και αντισυμβατική διάθεση όσων συμμετέχουν σ’ αυτό το πρωτοποριακό πανεπιστημιακό πρόγραμμα.
