Ο Λευτέρης Βογιατζής, λίγο πριν πεθάνει, είχε αποφασίσει επιτέλους να αποκαταστήσει την αλήθεια στη μαρκίζα του θεάτρου. Οτι, δηλαδή, η μετάφραση του κ. Μικελίδη είχε τόσα πολλά προβλήματα που αναγκάστηκε να παίξει μια νέα, εντελώς διαφορετική. Δική του. Ιστορία πασίγνωστη σε όλους. Μόνο για λόγους λεπτότητας και ατολμίας είχε αφήσει στην πρώτη παράσταση του έργου το όνομα του δημοσιογράφου στο πρόγραμμα
Της Εφης Μαρίνου
Χαμένοι στη μετάφραση. Χαμένοι στην αλήθεια της μετάφρασης του «Θερμοκηπίου» του Χάρολντ Πίντερ. Ο δημοσιογράφος Νίνος Φένεκ Μικελίδης καταφεύγει στη Δικαιοσύνη εναντίον της Ειρήνης Λεβίδη, συνεργάτιδας και συντρόφου του Λευτέρη Βογιατζή, επειδή το όνομα του σκηνοθέτη εμφανίζεται στη μαρκίζα του θεάτρου να συνυπογράφει τη μετάφραση του έργου. Η παράσταση παίζεται μέχρι την Παρασκευή στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, με τον Γιώργο Γάλλο να ερμηνεύει τον Ρουτ, τον ρόλο που κρατούσε ο Βογιατζής. Αυτό που δεν έκανε πέρσι ο σκηνοθέτης, να αποκαταστήσει την ταυτότητα της μετάφρασης, αποφάσισε να το κάνει στην επανάληψή της, ενώ συγχρόνως αντιμετώπιζε τα γνωστά προβλήματα υγείας του.
Από την πλευρά του Νίνου Μικελίδη τα επιχειρήματα αφορούν κυρίως την οικονομική ζημία που υπέστη από τους «χειρισμούς» της Ειρήνης Λεβίδη. Ισχυρίζεται ότι δεν έχει εισπράξει ούτε ένα ευρώ από τη μετάφρασή του. Ούτε από την πώληση του βιβλίου-προγράμματος στον χώρο του θεάτρου ούτε από την έκδοση «Θερμοκήπιο» της Νέας Σκηνής, που κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία στην τιμή των 17 ευρώ και μάλιστα χωρίς την άδειά του… Παραδέχεται ωστόσο ότι ποτέ δεν υπέγραψε συμφωνητικό με τον Λευτέρη Βογιατζή για τη μετάφραση.
Η αλήθεια είναι άλλη. Ο σκηνοθέτης, όπως και οι ηθοποιοί, είχαν πολλές ενστάσεις για τη συγκεκριμένη μετάφραση. Το λάθος από την πλευρά του Λευτέρη Βογιατζή ήταν ότι δεν τοποθετήθηκε εξαρχής με ευθύτητα απέναντι στο ζήτημα. Κι όταν οι παρεμβάσεις του στη μετάφραση δημιούργησαν ένα εντελώς διαφορετικό κείμενο -ο ίδιος έλεγε ότι πρόκειται για άλλο έργο-, γιατί δεν μερίμνησε και για την ταυτότητα; Γιατί άφησε τον Νίνο Μικελίδη να υπογράφει μια μετάφραση που δεν ήταν δική του; Αλλά και ο μεταφραστής πώς το δέχτηκε; Πώς άκουγε στην παράσταση λέξεις που δεν ήταν δικές του;
Η αναβλητική στάση του Λευτέρη Βογιατζή -όποιος τον γνώριζε μπορεί να καταλάβει- είχε ως συνέπεια να στοιχειοθετηθεί σήμερα το βασικό επιχείρημα του δημοσιογράφου και της δικηγόρου του στην αγωγή εναντίον της Ειρήνης Λεβίδη: «Γιατί δεν το ζήτησε από την αρχή ο Βογιατζής; Στο πρώτο ανέβασμα του έργου, στο συνοδευτικό βιβλίο-πρόγραμμα, στο δελτίο Τύπου, στην αφίσα, στις κριτικές, παντού, υπάρχει μόνο το δικό μου όνομα, κι ας είχε κάνει ο Λευτέρης ορισμένες παρεμβάσεις ζητώντας μάλιστα τη δική μου έγκριση»…
Η Ειρήνη Λεβίδη μας έκανε την εξής δήλωση: «Ο Λευτέρης Βογιατζής δεν είχε, δεν έχει και δεν θα έχει στη μακραίωνη από εδώ και πέρα ζωή του τίποτα να αφαιρέσει ή να μοιράσει με τον κ. Μικελίδη. Ο κ. Μικελίδης, δρυός πεσούσης, έχει το ελεύθερο να ασχημονεί συνεπικουρούμενος από δικηγόρους και κάποιον Τύπο».
Ενας από τους ανθρώπους που βρέθηκε δίπλα στον σκηνοθέτη μέχρι το τέλος θυμάται πολύ καλά το πώς αντιμετώπισε ο Βογιατζής το θέμα της «πολύπαθης» μετάφρασης του «Θερμοκηπίου».
«Είναι μια ιστορία που δεν είχε ομολογήσει ποτέ ο Λευτέρης δημόσια, γι’ αυτό και φτάσαμε εδώ που φτάσαμε. Σε κάποιους όμως είχε εξηγήσει πολύ αναλυτικά τα προβλήματα που είχε με τη μετάφραση. Είχε τεράστιο πρόβλημα γιατί ήξερε ότι πρέπει να ξαναγίνει και συγχρόνως ένιωθε πίεση και άγχος απέναντι στον κ. Μικελίδη. Είχε μια λεπτότητα, μια ευπρέπεια που τον συγκρατούσε, αλλά και μια αδυναμία να εξηγεί, να ασχολείται με τέτοια πράγματα. Επειτα, ο χρόνος μετρούσε για εκείνον πάντα αντίστροφα. Προτιμούσε να συγκεντρωθεί στο κείμενο, στις πρόβες, στα ουσιώδη. Δεν είχε μυαλό να ρυθμίσει τέτοιες τυπικές λεπτομέρειες. Τον ενδιέφερε να ανεβάσει το έργο όπως πίστευε ότι πρέπει. Μέχρι που ο κ. Μικελίδης ζήτησε ποσοστά από τη μετάφραση. Οταν έχουν προηγηθεί έξοχες μεταφράσεις σπουδαίων συνεργατών του Λευτέρη, όπως η Χρύσα Προκοπάκη, η Τζένη Μαστοράκη, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, που δεν είχαν ζητήσει ποτέ χρήματα, αυτή η απαίτηση ηχεί κάπως. Ειδικά όταν μιλάμε για μια μετάφραση που ο Λευτέρης δεν χρησιμοποίησε. Με άλλα λόγια, ήθελε να πληρωθεί για μια δουλειά που δεν ήταν δική του. Στο κείμενο είναι ζήτημα αν έμειναν τρεις-τέσσερις λέξεις από τη μετάφραση που παρέδωσε.
Ο Λευτέρης ήξερε ότι ήταν λάθος που την κράτησε, αλλάζοντάς την ο ίδιος. Ηταν λάθος που δεν τακτοποίησε το θέμα εγκαίρως και με σκληρή ειλικρίνεια. Ο κ. Μικελίδης πληρώθηκε εν τέλει. Ομως του ζητήθηκε, αν στο μέλλον κάποιο θέατρο ζητήσει να παίξει το έργο, να παραχωρήσει τη δική του μετάφραση και όχι αυτή που ανέβηκε στην Οδό Κυκλάδων. Ο κ. Μικελίδης δεν το δέχτηκε, γιατί εθίγη συναισθηματικά με αυτή την πρόταση. Κι όταν επρόκειτο να ανεβεί ξανά η παράσταση, η δικηγόρος του τηλεφώνησε στον Λευτέρη -που ήταν τότε στο νοσοκομείο- για να του πει ότι πρέπει να μπει μόνο το όνομα του Νίνου Μικελίδη στη μαρκίζα και στο πρόγραμμα.
Τότε ο Λευτέρης, πολύ ήρεμος, εξήγησε στη δικηγόρο όλη την αλήθεια. Οτι το έργο της παράστασης δεν έχει σχέση με το μεταφρασμένο κείμενο του πελάτη της. Εκείνη έμοιαζε να καταλαβαίνει και να συμφωνεί. Θυμάμαι τον Λευτέρη, αφού έκλεισε το τηλέφωνο, να λέει χωρίς ίχνος θυμού και έντασης: “Είδες, τώρα που είπα επιτέλους την αλήθεια, όλα είναι διαυγή, κανονικά. Και θα σταματήσει επιτέλους η γρουσουζιά αυτού του έργου”».
Η «γρουσουζιά», όμως, δεν σταμάτησε. Οι ταραχές συνεχίζονται επειδή το όνομα του Λευτέρη Βογιατζή συνυπάρχει με αυτό του Νίνου Μικελίδη στη μαρκίζα. Συνεργάτες και τεχνικοί του θεάτρου της Οδού Κυκλάδων λένε ότι ήταν επιθυμία του σκηνοθέτη να προστεθεί και το όνομά του, να αποκτήσει η μετάφραση την πραγματική της υπογραφή. Η αλήθεια είναι ότι άξιζε στον Νίνο Μικελίδη μια έγκαιρη και καθαρή αντιμετώπιση. Αλλά ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι το όνομα του Λευτέρη Βογιατζή δίπλα σε εκείνο του δημοσιογράφου φαντάζει απαξιωτικά; Η συνυπογραφή του ανθρώπου που έδωσε νέα πνοή στο ελληνικό θέατρο, που βασανιζόταν όσο κανείς με τη μετάφραση των έργων και την απόδοση και του πιο κρυφού τους νοήματος, είναι δυνατόν να θεωρείται προσβλητική και ποινικά κολάσιμη;
…………………………………………………………………………….
Η «μετάφραση» και το κείμενο που τελικά παίχτηκε
Ρουτ: «Λοιπόν, ένας απ’ αυτούς τα στράβωσε έτσι; Ενας απ’ αυτούς δεν χρησιμοποίησε το μυαλό του! Τις γνώσεις του! Την απλή λογική ενός γαϊδουριού!». (Μετάφραση Νίνου Μικελίδη)
Ρουτ: «Λοιπόν, ένας απ’ όλους την πάτησε, ε; Ενας απ’ όλους δεν είχε μυαλό στο κεφάλι του. Τεχνογνωσία! Κοινή, κοινότατη λογική!». (Μετάφραση παράστασης)
Ρουτ: «Ποτέ να μην καβαλάς με γυμνή ράχη». (Μετάφραση Νίνου Μικελίδη)
Ρουτ: «Μην καβαλικεύεις χωρίς σέλα». (Μετάφραση παράστασης)
Ρουτ: «Ακου! Σου δίνω ελευθερία. Αλλά μη νομίζεις ότι σου δίνω τέτοια ελευθερία». (Μετάφραση Νίνου Μικελίδη)
Ρουτ: «Ακου δω! Σου έχω δώσει αέρα. Αλλά όχι και τόσο αέρα». (Μετάφραση παράστασης)
