Ο μεγάλος ζωγράφος αποτύπωσε πολλές φορές τον εαυτό του στον καμβά, όχι μόνο από ανάγκη αυτοπροβολής, αλλά και για επίδειξη της τεχνικής του αρτιότητας. Και, φυσικά, κάθε περίοδος της καριέρας του είχε και διαφορετικό αποτέλεσμα. Πότε πίθηκος, πότε αρλεκίνος, πότε μάσκα
Της Παρής Σπίνου
«Δεν μετράει αυτό που κάνει ο καλλιτέχνης, αλλά αυτό που είναι ο ίδιος», έλεγε ο Πάμπλο Πικάσο. Ομως αυτό που έκανε και αυτό που ήταν ενσωματώθηκαν στις αυτοπροσωπογραφίες του, στις οποίες εντρύφησε από την εφηβική του ηλικία μέχρι τον θάνατό του (1881-1973).
Η πρώτη μεγάλη μονογραφική έκθεση με θέμα τις αυτοπροσωπογραφίες του παρουσιάζεται αυτόν τον καιρό στο Μουσείο Πικάσο της Βαρκελώνης με τίτλο «Yο Picasso». Ο Ισπανός πρωτοπόρος ήρθε πολλές φορές αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό μπροστά στον καμβά. Αλλοτε υπαινίσσεται βιώματα, άλλοτε προβάλλει σκέψεις και διαθέσεις. Σχεδόν πάντα, μετατρέπει το πρόσωπό του σε εργαστήριο για ποικίλους πειραματισμούς.
O Πικάσο σε νεαρή ηλικία υπήρξε ιδιαίτερα παραγωγικός στην αυτοπροσωπογραφία, με την παραδοσιακή της έννοια, όπως επισημαίνουν οι επιμελητές της έκθεσης Isabel Cendoya και Eduard Vallès. Πριν ανατρέψει για πάντα το κατεστημένο της ζωγραφικής με τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» (1907), είχε στήσει στη Βαρκελώνη ένα «εργοστάσιο αυτοπορτρέτων».
Πιστεύοντας ότι «η ζωγραφική δεν είναι θέμα ευαισθησίας. Πρέπει να πάρουμε τη θέση της φύσης, αντί των πληροφοριών που μας προσφέρει», καθιέρωσε ένα άκρως προσωπικό ύφος αποτύπωσης του εαυτού, αποφεύγοντας την παραστατική απεικόνιση. Ακόμα και κατά την ακαδημαϊκή του εκπαίδευση στη σχολή τέχνης Llotja, όπου φοιτούσε από 14 ετών, χρησιμοποίησε αντι-ακαδημαϊκές μεθόδους. «Αυτή η διαδικασία δείχνει την ανάγκη του για αυτοπροβολή και ταυτόχρονα για επίδειξη της τεχνικής του αρτιότητας».
Η ιστορία και το ζωώδες δημιουργούν μια υβριδική εικόνα στην «Αυτοπροσωπογραφία με περούκα», όπου ο ίδιος μοιάζει με πίθηκο. Νεαρό τον βλέπουμε σε «κλασική» στάση μπροστά στο τελάρο αλλά και σαν μποέμ με παράξενα ρούχα ενώ συνοδεύεται από φίλους.
Την εποχή της Μπλε Περιόδου κι ενώ τα έργα του είναι έντονα ερωτικά, παραπέμποντας σε οίκους ανοχής, οι αυτοπροσωπογραφίες του έχουν τα γνωρίσματα του συμβολισμού. Οι πιο σημαντικές, όπως «Picasso in a Top Hat» ή «Self-Portrait (Yo)» έγιναν το 1901, όταν πήγε στο Παρίσι και σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη.
Αναπτύσσοντας συνεχώς την εικαστική του γλώσσα ο Πικάσο παρουσιάζεται σαν μποέμ και αρλεκίνος μεταξύ 1904 και 1905. Εναν χρόνο αργότερα στρέφοντας το ενδιαφέρον του στην αρχαία τέχνη, ιδιαίτερα την ιβηρική, οδηγείται στο «πρωτόγονο ύφος», απλουστεύει τα σχήματα και δημιουργεί το πρόσωπο-μάσκα.
Το ενδιαφέρον του για τη φωτογραφία τον ωθεί στη φωτογραφική αυτοπροσωπογραφία, ιδιαίτερα κατά την κυβιστική του περίοδο. Προσπαθεί να τεκμηριώσει και να προβάλει την εικόνα του καλλιτέχνη στο ατελιέ του. Αργότερα στράφηκε στην εικόνα του, όπως την απαθανάτισαν άλλοι φωτογράφοι, και τη χρησιμοποίησε ως υπόβαθρο σε παιχνιδιάρικες συνθέσεις.
Το διάστημα 1917-1921 ανακαλύπτει και πάλι την κλασική τέχνη. Επηρεασμένος από τον Ενγκρ αναφωνεί «Ο κύριος Ενγκρ είμαι εγώ» μπροστά στον καθρέφτη και δημιουργεί ένα εμβληματικό αυτοπορτρέτο. Οι πιο απόκρυφες και αινιγματικές τάσεις αναπαράστασης του εαυτού άρχισαν να εμφανίζονται κατά την περίοδο που εξερεύνησε τον σουρεαλισμό. Τέτοιες εικόνες που εκφράζουν την παρουσία-απουσία του εντοπίζονται στα τέλη του 1920 σε μια σειρά από ελαιογραφίες όπου η σκιά του προφίλ του έρχεται αντιμέτωπη με μια τερατώδη υπερρεαλιστική εικόνα.
Στα τελευταία έργα του η αυτοπροσωπογραφία είναι μια μέθοδος για να επανεξετάσει και να ζυγίσει τη ζωή του. Στις συγκλονιστικές σειρές χαρακτικών «Suite 347» και «Suite 156», που φιλοτέχνησε μεταξύ ογδόντα έξι και ενενήντα ετών, συναντάμε αναφορές σε παλιούς δασκάλους, παρωδίες του εαυτού, μύθους, τον κόσμο του τσίρκου, το γκροτέσκο, το θηλυκό. «Η ηλικία μπορεί να μας αναγκάζει να απαρνηθούμε πολλά, ο πόθος όμως παραμένει», έλεγε τότε παίρνοντας άλλοτε τη μορφή ενός ανήμπορου γέρου κι άλλοτε ενός νεογέννητου μωρού.
Το καλοκαίρι του 1972, λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του, φιλοτέχνησε μια σειρά από ανήσυχες αυτοπροσωπογραφίες που αποτελούν την τελική έκφραση του θρυλικού εαυτού. Ενα γερασμένο πρόσωπο με μεγάλα μάτια και αινιγματικό ύφος. Ολα αυτά τα έργα ελάχιστα αφορούν τη μορφή του τη χρονική στιγμή που τα έκανε. Απλώς μας προτρέπει να τον κοιτάξουμε κατάματα, μέσα από τα μάτια του.
INFO: Μουσείο Πικάσο, Βαρκελώνη: «Yo, Picasso. Self-Portraits», μέχρι 1/9, www.museupicasso.bcn.cat
