Μαζί με την Παναγιά της Τήνου και τη Σουμελά, συνθέτει τη θρησκευτική «τριλογία» ολόκληρου του Ελληνισμού στη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου. Για πιστούς και μη, έχει ενδιαφέρον η αρχιτεκτονική ξενάγηση σε ένα ιδιαίτερο εκκλησιαστικό συγκρότημα, αλλά και στους θρύλους που το συνοδεύουν
«Ο ναός εντυπωσιάζει και με τον όγκο του, που δεσπόζει στην Παροικιά, αλλά και με τον εσωτερικό του διάκοσμο που παραπέμπει στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης
Της Χαράς Τζαναβάρα
Αποτελεί σημείο αναφοράς όχι μόνο για την Πάρο, αφού είναι μια από τις ωραιότερες και μεγαλύτερες εκκλησιές της χριστιανοσύνης, σχεδόν αυτονόητο προσκύνημα για τους επισκέπτες του νησιού. Εντυπωσιάζει όχι μόνο για τον όγκο του, που δεσπόζει λίγα μέτρα από το πολύβουο λιμάνι της Παροικιάς, αλλά κυρίως με τον εσωτερικό του διάκοσμο, που σε πολλά σημεία παραπέμπει στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης.
Το ενδιαφέρον ξεκινά από την ονομασία και την… ηλικία της εκκλησίας. Αναφέρεται ως Καταπολιανή, τοπωνύμιο που σε παραλλαγές απαντάται και σε άλλα Κυκλαδονήσια. Αποδίδεται στο γεγονός ότι βρίσκεται σε τέτοια θέση ώστε να βλέπει «κατά την Πόλη». Επικράτησε όμως η ονομασία Εκατονταπυλιανή, αφού, σύμφωνα με τον θρύλο, διαθέτει 99 γνωστές πόρτες και μία κρυφή που θα φανερωθεί μόνον όταν η Κωνσταντινούπολη περάσει πάλι σε ελληνικά χέρια.
Ο χρόνος κατασκευής της βασικής εκκλησίας «παίζει» λόγω των τριών σημαντικών προσώπων που θεωρούνται θεμελιωτές της. Σύμφωνα με την παράδοση, η Αγία Ελένη, καθ' οδόν προς τα Ιεροσόλυμα με στόχο την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού, αναγκάστηκε λόγω θαλασσοταραχής να σταματήσει στην Πάρο και υποσχέθηκε πως αν καταφέρει να φέρει σε πέρας την αποστολή της, θα επιστρέψει για να χτίσει ένα μεγαλοπρεπή ναό. Το τάμα λέγεται πως εκπληρώθηκε από την ίδια, αλλά σύμφωνα με άλλες πηγές το καθήκον επωμίστηκε ο γιος της, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος. Μια τρίτη εκδοχή αναφέρει ότι ο Ιουστινιανός είχε την πρωτοβουλία για την κατασκευή του μεγαλόπρεπου ναού, στη θέση ενός μικρότερου που προϋπήρχε. Αναμφισβήτητη πάντως είναι η σφραγίδα του Βυζαντίου, που κυριαρχεί στο «Κιβώριο». Πρόκειται για το μαρμάρινο επιστέγασμα της Αγίας Τράπεζας, που στηρίζεται σε κίονες κορινθιακού ρυθμού και αποτελεί μοναδική περίπτωση στη χώρα μας. Και δεν είναι το μόνο ευχάριστο ξάφνιασμα για τον επισκέπτη της εκκλησίας…
Η πρώτη αίσθηση για τον επισκέπτη είναι ο επιβλητικός όγκος του συγκροτήματος, που εκτός από την κεντρική εκκλησία της Παναγιάς περιλαμβάνει έξι πολύ αξιόλογα παρεκκλήσια που είναι αφιερωμένα σε ισάριθμους αγίους και αρχαιολογικό μουσείο. Η εικόνα επιτείνεται από τη μοναστηριακή περίφραξη με μήκος που ξεπερνά τα 250 μέτρα. Κατασκευάστηκε κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας ως «ασπίδα» στις επιδρομές των πειρατών, ενώ τον 17ο αιώνα προστέθηκε μια σειρά κελιών. Στην ευρύχωρη αυλή δεσπόζει η τρίλοβη πρόσοψη του κεντρικού ναού, μια σύνθεση από κολόνες που προέρχονται από τον αρχαίο ναό ο οποίος προϋπήρχε και κομμάτια του έχουν ενσωματωθεί σε διάφορα σημεία της εκκλησίας. Ηταν μια συνήθης πρακτική της βυζαντινής περιόδου, αφού οι αρχαιότητες εξασφάλιζαν κατάλληλα δομικά υλικά για τα χριστιανικά κτίσματα. Πολλοί μελετητές όμως υποστηρίζουν ότι με αυτή τη μετάλλαξη ήθελαν απλώς να καταδείξουν την επικράτηση της νέας θρησκείας.
Στην περίπτωση της Εκατονταπυλιανής, κατά την τελευταία (1959-1964), απολύτως επιτυχημένη αναστηλωτική παρέμβαση του καθηγητή Αναστάσιου Ορλάνδου, αποκαλύφθηκε σε μικρό βάθος στο κέντρο του ναού ένα θαυμάσιο ψηφιδωτό με σκηνές από τους άθλους του Ηρακλή, που θεωρείται τμήμα του «Γυμνασίου» της ρωμαϊκής εποχής και εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο του εκκλησιαστικού συγκροτήματος. Στην ίδια ενότητα εντοπίστηκαν ίχνη από δύο προχριστιανικά κτίσματα. Δύο από τις μαρμάρινες κολόνες που αποκαλύφθηκαν συντηρήθηκαν και διατηρούνται στην αρχική τους θέση στο κέντρο του χριστιανικού ναού.
Γεννημένος στην Αθήνα, ο Αναστάσιος Ορλάνδος (1887-1979) ήταν καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου, αρχαιολόγος και ακαδημαϊκός. Τρισέγγονος του Σπετσιώτη αγωνιστή Ιωάννη Ορλάνδου, κατατάσσεται στους θεμελιωτές της έρευνας της βυζαντινής τέχνης, με υποδειγματικές εργασίες όπως αυτές που αφορούν τις τοιχογραφίες της μονής του Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Καθοριστικός ήταν ο ρόλος του στις αναστηλωτικές εργασίες του Παρθενώνα και άλλων αρχαίων ναών.
Η επαλληλία των ιστορικών περιόδων επιβεβαιώνεται και από το ελλειψοειδές σχήμα που χαρακτηρίζει τον κεντρικό τρούλο του ναού, παρά το γεγονός ότι στην εποχή κατασκευής του κυριαρχούσε το κυκλικό. Στηρίζεται σε τέσσερις πεσσούς. Πρόκειται για μια λιτή, κατεξοχήν αρχαιοπρεπή σύνθεση, που συμπληρώνεται από πλευρικούς θόλους και κιονοστοιχίες. Η ανατολική και η νότια σύνθεση, όπως και το κάτω μέρος του κεντρικού τρούλου, έχουν διασωθεί με τις τοιχογραφίες τους. Οι σεισμοί του 1773 κατέστρεψαν τους άλλους δύο, που αναστηλώθηκαν, ενώ δεν διασώθηκε η υπέροχη ορθομαρμάρωση. Πρόκειται για λευκά μάρμαρα τα οποία στα χέρια των άξιων τεχνιτών είχαν διαμορφωθεί αριστοτεχνικά και σύμφωνα με μαρτυρίες έδιναν την αίσθηση λινού υφάσματος! Κάτω από τον εντυπωσιακό τρούλο ο Ορλάνδος είχε εντοπίσει κομμάτια του μαρμάρινου άμβωνα, χωρίς όμως ώς σήμερα να έχει ολοκληρωθεί η αναστήλωσή του. Εντυπωσιακό είναι το Βαπτιστήριο, που κατασκευάστηκε τον 4ο αιώνα και είναι όχι μόνον το αρχαιότερο αλλά και το καλύτερα σωζόμενο σε όλη την ορθόδοξη Ανατολή.
……………………………………………………………………………………………………………….
1.
Το Σύνθρονο
Στην Εκατονταπυλιανή βρίσκεται το «Σύνθρονο», ένα μικρό αμφιθέατρο που βρίσκεται πίσω από το Ιερό Βήμα. Αποτελείται από οκτώ ημικυκλικές κερκίδες από μάρμαρο, με διαμορφωμένους θρόνους που προορίζονται για τον αρχιερέα και τους βοηθούς του.
2.
Οι σάτυροι
Μη αναμενόμενη είναι η παλιά μνημειακή πύλη, που είχε αναδείξει η έρευνα του Ορλάνδου. Στον ιδιαίτερο διάκοσμο κυριαρχούν το ανθέμιο της μετόπης και οι δύο συνθέσεις που στηρίζουν τις κολόνες. Είναι σάτυροι από ιερό του Διονύσου που υπήρχε στην περιοχή.
3.
Το μαρμάρινο τέμπλο
Το τέμπλο, που κατασκευάστηκε σε μεταγενέστερες περιόδους, αποτελείται από μαρμάρινο «καμβά» και συμπληρώνεται από θαυμάσιες εικόνες, στις οποίες κυριαρχεί η εικόνα της Παναγιάς.
