Κάρλο Ροσέλι
«Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός»
Εισαγωγή: Θανάσης Γιαλκέτσης, Επίμετρο: Serge Audier, Γιώργος Σιακαντάρης. Μετάφραση: Αχιλλέας Καλαμαράς. Πόλις, 2013, σελ. 453
Του Γιάννη Τσίρμπα
Το τελευταίο διάστημα διατυπώνεται από μερίδα καθοδηγητών γνώμης η ανάγκη για μια «νέα Κεντροαριστερά» ή για ένα «νέο Κέντρο». Για μια πολιτική πρόταση, δηλαδή, που θα καταλάβει τον χώρο μεταξύ της κυβερνητικής Δεξιάς και της αντιπολιτευόμενης Αριστεράς. Κάποιοι βλέπουν στον χώρο αυτόν μια εγγύηση της πολιτικής σταθερότητας, ενώ κάποιοι άλλοι αναγνωρίζουν εκεί την απαραίτητη πολιτική δυναμική που θα κομίσει αλλαγές. Οπως άλλοτε υπονοείται και άλλοτε δηλώνεται ρητά, αυτή η νέα Κεντροαριστερά οφείλει να συμπυκνώνει τις αρχές του φιλελευθερισμού από τη μια μεριά και της σοσιαλδημοκρατίας από την άλλη. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, το βιβλίο του Κάρλο Ροσέλι «Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός», που είχε πρωτοεκδοθεί το 1930 και επανεκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις, με εισαγωγή του Θ. Γιαλκέτση και επίμετρα από τους S. Audier και Γ. Σιακαντάρη (πρώτη έκδοση στα ελληνικά το 2005, εκδόσεις Κούριερ), εκτός από το ιστορικό του ενδιαφέρον, αποκτά και τρέχουσα σημασία: φαίνεται να περιλαμβάνει, σε επίπεδο θεωρητικής συγκρότησης, ακριβώς αυτό το σύγχρονο κεντροαριστερό ζητούμενο.
Ο Ροσέλι υπήρξε εμβληματική μορφή του ιταλικού αντιφασιστικού κινήματος. Δημοσιογράφος, ιστορικός, αντιστασιακός ενάντια στο καθεστώς Μουσολίνι, πολέμησε στον ισπανικό Εμφύλιο στο πλευρό των Δημοκρατικών και τελικά δολοφονήθηκε στη Γαλλία το 1937 από ακροδεξιούς τρομοκράτες και τις ιταλικές μυστικές υπηρεσίες.
Τι ήταν, λοιπόν, και τι θα μπορούσε να είναι σήμερα ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός ως πολιτική πρόταση; Παρ' όλο που για κανένα από τα δύο συστατικά στοιχεία του όρου δεν υπάρχει απόλυτη συναίνεση, μπορούμε να εντοπίσουμε συμπυκνωμένες τις αρχές του Ροσέλι στο όνομα της αντιστασιακής οργάνωσης που είχε συστήσει: «Δικαιοσύνη και Ελευθερία». Η μεν «ελευθερία» αναφέρεται στις αρχές του φιλελευθερισμού, με έμφαση στην πολιτική και κοινωνική του διάσταση, στη θεώρηση δηλαδή ότι το άτομο, ως θεμέλιο της κοινωνίας, φέρει αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα που περιλαμβάνουν βασικές ελευθερίες, όπως αυτή της ψήφου ή της συνείδησης.
Ακριβώς εκεί εδράζονται τόσο ο αδιαπραγμάτευτος αντιφασισμός του Ροσέλι όσο και ο γενικότερος αντιδογματισμός του. Η δε «δικαιοσύνη» υπηρετείται προφανώς από τον σοσιαλισμό ή, σε θεωρητικό επίπεδο, τον «ρεβιζιονιστικό νεομαρξισμό», όπως τον ονόμαζε. Ο Ροσέλι επιτίθεται σφοδρά στον κλασικό μαρξισμό, κάνοντας σαφείς αναφορές στην αποτυχία του σοβιετικού μοντέλου. Ταυτόχρονα, προτείνει ένα οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο, στο οποίο ο ανταγωνισμός δεν είναι εξοβελιστέος, αλλά χρήσιμος, ενώ η γιγάντωση του κράτους και η απορρόφηση όλων των λειτουργιών της οικονομίας από αυτό δεν είναι αποδεκτή. Αντίθετα, η λειτουργία της αγοράς οφείλει να διασφαλίζεται και να ενισχύεται, αναλόγως κάθε φορά τον τομέα της οικονομίας και τις σχετικές ανάγκες. Σε κάθε περίπτωση, η ώσμωση φιλελευθερισμού και σοσιαλισμού, όπου το ένα αποτελεί προϋπόθεση και ολοκλήρωση του άλλου, υπηρετεί, για τον Ροσέλι, τις ανάγκες των εργαζομένων, στοχεύει στη δικαιότερη κατανομή του πλούτου και «προσκολλάται ενεργά στην υπόθεση των φτωχών και καταπιεσμένων». Εν τέλει για τον συγγραφέα, ο φιλελεύθερος σοσιαλισμός αφήνει άπλετο χώρο για την ατομική βούληση, αποτελώντας μια φιλοσοφία της ελευθερίας, αλλά «μιας ελευθερίας που υλοποιείται για τον φτωχό κόσμο».
Στη σημερινή συγκυρία, το κλασικό βιβλίο του Ροσέλι παρέχει μια χρήσιμη βάση για σκέψη, έστω σε ιδεοτυπικό επίπεδο, μια που η συζήτηση που έχει μεσολαβήσει έκτοτε σε πολλαπλά επίπεδα (νέα σοσιαλδημοκρατία, αποεμπορευματοποίηση δικαιωμάτων, οικονομικά της ζήτησης κ.ά.) ενδεχομένως κάνει τις αντιθέσεις που απασχολούν τον Ιταλό θεωρητικό να μοιάζουν κάπως αρχαϊκές. Περιέχει, πάντως, τη μήτρα μιας ικανοποιητικής εξήγησης του γιατί η περιβόητη «νέα Κεντροαριστερά» ή το «νέο Κέντρο» δεν έχει συγκροτηθεί ακόμα και παραμένει μόνο σε επίπεδο διακηρύξεων «από τα πάνω», χωρίς να έχει δηλαδή ουσιαστική αναφορά στην κοινωνία. Η συγκεκριμένη αδυναμία ίσως να οφείλεται στο ότι το «νέο» Κέντρο, αν θέλει να αντιμετωπιστεί ως αυτόνομη πολιτική πρόταση και όχι απλώς ως «χωροταξικός» προσδιορισμός, δεν μπορεί να είναι ούτε ένας συγκερασμός κάποιων μετριοπαθών απόψεων της Αριστεράς και της Δεξιάς, ούτε μια προσπάθεια, σε επίπεδο προσώπων, συνταιριάσματος σοσιαλδημοκρατών και οικονομικά φιλελεύθερων.
Αντίθετα, θα είχε περισσότερο νόημα ως μια ενεργή διπλή αντίθεση, τόσο απέναντι στην κλασική μαρξιστική οπτική και τον άκριτο κρατισμό όσο και απέναντι στις ανεξέλεγκτες δυνάμεις της αγοράς, την περιστολή του κοινωνικού κράτους και την επιδείνωση των κοινωνικών ανισοτήτων.
Ομως, μέχρι στιγμής στα περισσότερα από τα ζέοντα ερωτήματα οι σχετικές απαντήσεις είτε αποτυγχάνουν να εκφράσουν κάποια από τις δύο πλευρές της σύνθεσης, κυρίως αυτή που αναφέρεται στην προστασία των αδύναμων, είτε στερούνται στοιχειώδους νεωτερισμού και εκφράζονται ήδη από υπάρχουσες πολιτικές δυνάμεις, είτε, συνηθέστερα, και τα δύο.
