Ζάιμε Μοντεστρέλα
«Υδατώδεις Ιστορίες»
Μετάφραση: (από τα πορτογαλικά) Αχιλλέας Κυριακίδης, με την πολύτιμη βοήθεια της Λεονόρ Αλμέιντα. OPERA 2013, σελ. 93
Του Αριστοτέλη Σαΐνη
Να ένα βιβλίο που χρειάζεται «παρακειμενολόγο», θα έλεγε ο Ζεράρ Ζενέτ. Τίτλος, υπότιτλος, πρόλογος, επίλογος, οπισθόφυλλο. Χορταστικό παρακείμενο, ύποπτες περικειμενικές και διακειμενικές σχέσεις. Στο εξώφυλλο φιγουράρει το όνομα ενός μάλλον άγνωστου Πορτογάλου συγγραφέα που δεν άφησε ίχνη σε καμιά ιστορία της πορτογαλικής λογοτεχνίας. Τη μετάφραση από το μακρινό πρωτότυπο υπογράφει ένας γνωστός, πλην πολλαπλώς «ύποπτος» Ελληνας μεταφραστής μαζί με την εκτοπλασματική βοηθό του. Ο ψευδοδοκιμιακός πρόλογος του μεταφραστή και ο μυθοπλαστικός —ψευδώς αυτοβιογραφικός— επίλογος που υπογράφεται από τον ιδρυτή της επιθεώρησης «Le fou parle», Ζακ Βαλέ, σκιαγραφούν αδρά το πορτρέτο του φασματικού συγγραφέα. Μια τουλάχιστον παραπλανητική, ραμπελιανής καταγωγής, βιβλιογραφία επισφραγίζει το βιβλίο.
Ο αναγνώστης που θα εισέλθει σε αυτό το λαβυρινθώδες παιχνίδι δεν θα αργήσει —πριν καταδικάσει τον Μοντεστρέλα σε ληξιαρχική ανυπαρξία— να αντιληφθεί ότι η «συγγραφική υπευθυνότητα», όπως θα έλεγε ένας βιβλιοθηκονόμος, ανήκει εξ ολοκλήρου (;) στον Γάλλο «λογοδίφη» Ερβέ Λε Τελιέ. Στην πένα του τελευταίου οφείλουμε την ύπαρξη του μεγάλου Πορτογάλου, συμπατριώτη του πολυπρόσωπου Πεσόα, αλλά και του Φερνάντες της Τζόις Κάρολ Οουτς («The poisoned kiss and other stories from the Portuguese», 1975): ο Λε Τελιέ στο τελευταίο μυθιστόρημά του («Electrico W», 2011) είχε παραθέσει ήδη (μεταφρασμένες στα γαλλικά, ως εικός) έξι από αυτές τις σπάνιες ιστορίες.
Το ανά χείρας τομίδιο αποτελεί «είδωλο» της γαλλικής έκδοσης, «Contes liquides», η οποία απέσπασε το Βραβείο Μαύρου Χιούμορ για το 2012! Φέρει την προσωπική σφραγίδα του μεταφραστή, όπως εξάλλου κάθε βιβλίο που αναλαμβάνει να μετακαινώσει στην ελληνική ο μεταφραστής με τα χίλια πρόσωπα και «σεσημασμένος λογοκλόπος», πλην γνωστός κινηματογραφιστής, συγγραφέας και κριτικός Αχιλλέας Κυριακίδης. Ποιος ξεχνάει την ανυπέρβλητη ειδολογική μελέτη του («Τρία docrimentaries») στο επίμετρο των «Παραδειγματικών φόνων» του Μαξ Αουμπ («Αγρα», 2001) ή το πολεμικό, ως οφείλει κάθε μανιφέστο, «Ο Σαλλυμαρισμός δεν θα περάσει» (επίσης επίμετρο στο «Απόκρυφο ημερολόγιο της Σάλλυ Μάρα» του Ρεϊμόν Κενό, OPERA, 1993);
Οπως και να έχουν τα πράγματα, οι 78 σύντομες και παράξενες ιστορίες (για να θυμηθούμε εδώ το ανθολόγιο των Μπόρχες-Κασάρες), έχουν επιλεγεί από ένα δυνητικά άπειρο corpus όχι 1.000 (όπως διατείνεται ο μεταφραστής), αλλά «χιλίων και μίας» ιστοριών. Τα σύντομα, σχεδόν ακαριαία κείμενα συνομιλούν ειδολογικά με την παραβολή και το αφήγημα, υιοθετούν τη μορφή ψευδοεπιστημονικής αναφοράς, ιστορικοφανούς ανεκδότου, εγκυκλοπαιδικής παραδοξότητας ή και λαογραφικής σημείωσης, παίζουν με την αφήγηση και τον χρόνο, βρίθουν από ψευδεπίγραφα βιβλία και ανύπαρκτους συγγραφείς συναποτελώντας μια διασκεδαστική φαντασμαγορία όπου «εκτίθενται ασυστόλως ψήγματα απ’ το μαύρο χιούμορ του Τοπόρ, τους σαρκασμούς του Κάφκα, τη σπαρταριστή φιλοσοφική αμηχανία του κυρίου Κόινερ και τις λογικές ακροβασίες του Λούις Κάρολ». Στο στόχαστρο του Μοντεστρέλα το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης, η βιολογία και η θεωρία της εξέλιξης, η φυσική ιστορία και η ιατρική, τα μαθηματικά και η γεωμετρία, η θρησκεία, και φυσικά η γλώσσα, οι δυνατότητες και τα όριά της (Οι κάτοικοι του Οκόλο δεν έχουν όνομα για τον Θεό: «όταν πρέπει πάση θυσία να Τον επικαλεστούν, αναγκάζονται να Του σφυρίξουν»).Η γεωγραφία του βιβλίου δικαιολογεί απόλυτα τον πορτογαλικό υπότιτλο («Atlas Unitilis»): ανεξερεύνητες περιοχές της Γης, «αόρατες» πόλεις που δεν είχαν πέσει στην αντίληψη του Καλβίνο και πολλοί άγνωστοι πλανήτες (π.χ. ο HC678 «όπου όποιος χρησιμοποιεί μια φράση που έχει ήδη ειπωθεί οφείλει να καταβάλει δικαιώματα») εμπλουτίζουν τον ήδη γνωστό μας Κόσμο.
Το σύμπαν του Μοντεστρέλα κατοικείται από άγνωστες φυλές, θεούς που παίζουν ζάρια, παραγνωρισμένους φιλόσοφους, ιδιοφυείς καθηγητές, γνωστούς μάγειρες -όπως ο Μπριγιά Σαβαρέν- σε αναζήτηση της χαμένης συνταγής του «χρυσού μόσχου» των Εβραίων, αλλά και άγνωστους Αμερικανούς σαν αυτόν που ανέλαβε στις 13 Φεβρουαρίου του 1977 το τιτάνιο εγχείρημα να κατατάξει τους ακέραιους αριθμούς κατά αλφαβητική σειρά: «ξεκίνησε από το “eight”, σήμερα βρίσκεται στο “eight billion seven thousand and two” και δε βλέπει την ώρα να φτάσει στο “zero”».
Τις «Υδατώδεις ιστορίες» διαποτίζουν ο ακύμαντος κόσμος του Εντουιν Αμποτ και το πνεύμα των ακάματων γλωσσολόγων Μαρκό Μπουβάρ και Αλί Πεκισέ, διασχίζει κάποια στιγμή το Γκόλεμ του ραβίνου Λεμ, αλλά και ο λόγος της Ιρλανδής μυθιστοριογράφου Μάργκαρετ Γουλφ Χάνγκερντορντ. Φυσικά πολλές ιστορίες αφήνουν αναπάντητα ερωτήματα (π.χ. Ποια τα αποτελέσματα του διπλού-τυφλού πειράματος που διεξήγαγε το Βατικανό στις 23 Ιουλίου 1834, «μεταλαμβάνοντας τους πιστούς με όστιες πλασέμπο»;), αλλά επιτέλους μαθαίνουμε την αλήθεια για την «κοινότοπη» τρίτη εκδοχή του μυθιστορήματος του Στίβενσον που επέβαλε ο εκδότης (στην πρώτη ο Δρ Τζέκιλ ήταν γυναίκα, στη δεύτερη γινόταν λόγος για μια γάτα ονόματι Χάιντ).
Επιμελημένη, καλαίσθητη έκδοση. Ρέουσα γραφή, γάργαρη μετάφραση με τα γνωστά υδάτινα ελληνικά του Κυριακίδη. Ενα μόνο μικρό λάθος θα εντοπίσει το ασκημένο μάτι, κι αυτό στον παραγνωρισμένο χώρο της βιβλιογραφίας. Η συναγωγή δοκιμίων, «An-aesthetics», του γνωστού μαθητή του Μπόρχες Christian Grainville, από σχετικό κεφάλαιο («What do Christianized cannibals eat?») της οποίας αντλεί αναμφίβολα ο Μοντεστρέλα την «Ιστορία 410» («Στη νήσο Ταϊρόα, κάθε Μεγάλη Παρασκευή, οι εκχριστιανισμένοι κανίβαλοι τρώνε μόνο θαλασσινούς»), εκδόθηκε φυσικά από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 1987 και όχι από το Πανεπιστήμιο του Οστιν το 1986.
