ΑΝΤΖΕΛΑ ΔΗΜΗΤΡΑΚΑΚΗ
Τέχνη και παγκοσμιοποίηση. Από το μεταμοντέρνο σημείο στη βιοπολιτική αρένα
Μελέτη

Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σελ. 277

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Η τέχνη δεν είναι απλώς ψυχαγωγία, ούτε ενασχόληση κατά μόνας που λειτουργεί εν είδει πασατέμπου. Αντίθετα, επανέρχεται η άποψη η οποία τη θεωρεί κοινωνικό εργαλείο αντίληψης και επέμβασης στην ιστορία, εργαλείο που μπορεί να αλλάξει τον τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας και συνεπώς να δρομολογήσει γενικότερες εξελίξεις. Γι’ αυτό η κατανόησή της θα βοηθήσει να καταλάβουμε την κοινωνία, μέσα στην οποία συμβαίνουν τεκτονικές αλλαγές, των οποίων την έκταση δεν τη συνειδητοποιούμε στον απόλυτο βαθμό.

Είναι σκόπιμο, λοιπόν, να βρούμε νέους όρους, να έχουμε υπόψη την πρόσφατη βιβλιογραφία και πάνω απ’ όλα να χρησιμοποιήσουμε εκσυγχρονισμένα πρίσματα που ξεφεύγουν από τις καθιερωμένες αντιλήψεις και τις παγιωμένες κατηγοριοποιήσεις. Κι αυτό είναι δύσκολο, γιατί, όσο ζούμε τη σύγχρονη τέχνη εν τη εξελίξει της, δεν είναι εύκολο να τη συλλάβουμε εποπτικά, να διακρίνουμε τις φάσεις της, να ξεχωρίσουμε τα γνωρίσματά της, να αντιληφθούμε τι καινούργιο φέρνει στην εποχή μας.

Η Αντζελα Δημητρακάκη εντούτοις καταφέρνει να γράψει για τη σύγχρονη τέχνη, όσο το καζάνι ακόμα βράζει, και να περιγράψει τις συνθήκες μέσα στις οποίες αυτή γεννιέται, ανελίσσεται, διαφοροποιείται από τις προηγούμενες εποχές και συνδιαλέγεται με τις διεθνείς εξελίξεις, τις οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, την κοινωνική βάση και τον ευρύτερο πολιτισμικό αναβρασμό στις αρχές της τρίτης χιλιετίας.

Μία συνολική θεώρηση της τέχνης στο πεδίο των οικουμενικών ανακατατάξεων είναι απαραίτητη, για να μπορέσουμε να δούμε όχι μόνο τα μεμονωμένα έργα της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής, της φωτογραφίας, των εγκαταστάσεων (establishments) και του βίντεο αλλά και τη γενικότερη πολιτισμική διαδικασία που αλληλεπιδρά με τη ζωή του σημερινού ανθρώπου.

Βασικό πόρισμα της συγγραφέως είναι ότι διάγουμε ήδη την εποχή μετά τον μεταμοντερνισμό, καθώς από τη δεκαετία του 1990 έχουμε περάσει στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Βασικό γνώρισμα αυτής της σύγχρονης τέχνης, πέρα από το οικουμενικό άνοιγμα των ενδιαφερόντων της, είναι η στροφή της σε κοινωνικά θέματα και η κατάβασή της στη ζωή του θεατή, ο οποίος πλέον καλείται να συμμετάσχει ενεργά στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι.

Με άλλα λόγια, η τέχνη δεν κλείνεται στον δικό της αυτόνομο κόσμο, όπως πίστευαν παλιότερα, αλλά γίνεται μοχλός δράσης και πόλος αποδοχής τού θεατή στις πολιτιστικές ζυμώσεις και κατά συνέπεια στις πολιτικές.

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες η τέχνη, παρακολουθώντας τις εξελίξεις στην πολιτική και στην κοινωνία, προχωρά με βάση την ψηφιακή επανάσταση που επέβαλε την τεχνολογική κουλτούρα, με τη μετατόπιση από το μεταμοντέρνο «τραύμα» στην έννοια της κρίσης, με την ανάδειξη του αρχείου και του ρόλου του επιμελητή, που οργανώνει τις εκθέσεις, με την εδραίωση μεταφεμινιστικών θεωρήσεων και την έξοδο στην κοινότητα και στη συμμετοχικότητα.

Η σκοπιά της Αντζελας Δημητρακάκη είναι στην ουσία νεομαρξιστική, όπου η λογική του κεφαλαίου μπορεί να αντιμετωπιστεί με τις στρατηγικές του πλήθους και το καλλιτεχνικό προϊόν διασταυρώνεται με τη ρητορική της αγοράς. Είναι συνάμα νεοφεμινιστική, καθώς προβάλλει το έργο πλείστων γυναικών, που μετέρχονται τη δική τους γλώσσα στην πολιτιστική αποτύπωση της πραγματικότητας και ανανεώνουν την έμφυλη αφήγηση. Τέλος, είναι σαφώς πολιτική (μήπως ο όρος «βιοπολιτικός» μπαίνει στην όλη ανάλυση καταχρηστικά;), αφού πιστεύει ότι το θέαμα, η παγκοσμιοποίηση, η μαζική κουλτούρα, η εργασία, οι κοινωνικές σχέσεις κ.ά., όπως συλλαμβάνονται μέσω της σύγχρονης τέχνης, έχουν ευδιάκριτο πολιτικό διακύβευμα και παρακινούν, πολύ άμεσα και στοχευμένα, τον θεατή σε ενεργή συμμετοχή στους όρους με τους οποίους καθορίζεται η ζωή του.

Τελικά, το να καταγράψει κανείς τις τάσεις που διανοίγονται στη σύγχρονη τέχνη, τόσο παραγωγικά όσο και επαγωγικά, προσπαθώντας να τις εξηγήσει μέσω κοινωνικών και πολιτικών θεωριών, δεν είναι εύκολο. Κι αυτό γιατί οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί καθιστούν την τέχνη «κοινωνικά παρεμβατική» κι αυτό την επαναφέρει στο γενικό και καθολικό, σε αντίθεση με τον μεταμοντερνισμό που εστίαζε στο μερικό.

Η Ελληνίδα ιστορικός της Τέχνης, που ζει και εργάζεται στη Βρετανία, επιχειρεί τη χαρτογράφηση του χώρου, έστω και με τη μερικότητα του επόπτη που βλέπει το δάσος από μέσα, και καταφέρνει να δώσει τις προοπτικές ενός πεδίου, το οποίο είναι χρήσιμο για την ευρύτερη σύλληψη της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας του 21ου αιώνα.