ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Της Χαράς Τζαναβάρα

Θα μπορούσε να βρίσκεται στην κορυφή του Λυκαβηττού, αλλά κέρδισε στα σημεία ο λόφος των Νυμφών και έτσι το επιβλητικό Αστεροσκοπείο Αθηνών κατασκευάστηκε στη σκιά της Ακρόπολης.

Σε μια τοποθεσία που, σύμφωνα με τον θρύλο, έκανε τις μελέτες του τον 3ο αιώνα π.Χ. ο Αθηναίος αστρονόμος Μέτων και για την οποία υπήρχαν σφοδρές αντιρρήσεις από την πανίσχυρη Ακαδημία του Μονάχου. Από τις γεωγραφικές συντεταγμένες του προσδιορίζεται η χαρτογραφική βάση ολόκληρου του ελληνικού χώρου.

Η ιδέα ανήκε στον εκ Μακεδονίας καθηγητή Αστρονομίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας, Γεώργιο Βούρη, που είχε στήσει το πρώτο μετεωρολογικό παρατηρητήριο σε ένα ξενοδοχείο στην Αιόλου, κοντά στην Αγία Ειρήνη. Κατάφερε να πείσει τον μεγάλο ευεργέτη Γεώργιο Σίνα να διαθέσει το σημαντικό για την εποχή ποσό των 500.000 δραχμών για να κατασκευαστεί το βασικό κτίριο, που φέρει τιμητικά το όνομά του.

Ο εγκαταστημένος στη Βιέννη ομογενής χρηματοδότησε επίσης τον εξοπλισμό, τη λειτουργία και τις εκδόσεις του ιδρύματος, που είναι ισότιμο με το Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η θεμελίωση έγινε στις 26 Ιουνίου 1842 (8 Ιουλίου με το νέο ημερολόγιο) από τον τότε βασιλιά Οθωνα. Ηταν μια μέρα με ολική έκλειψη ηλίου, που ταιριάζει «γάντι» σε ένα κτίριο που… κοιτάζει τα άστρα. Το Αστεροσκοπείο, βοηθούσης και της ιδιαίτερης καθαρότητας του αθηναϊκού ουρανού, επιλέχθηκε από κορυφαίους αστρολόγους για τις παρατηρήσεις τους.

Αναμεσά τους ο Γερμανός Ιούλιος Σμιτ, που διηύθυνε το Αστεροσκοπείο για 25 χρόνια και αξιοποίησε την υποδομή του για τις παρατηρήσεις στη Σελήνη, τον Αρη και τον Δία, δύο καινοφανείς (Nova) αστέρες, αλλά και τον κομήτη που είχε κάνει την εμφάνισή του το 1860.

Καθοριστική ήταν η παρουσία του Δημητρίου Αιγινίτη, ιδρυτή της Ακαδημίας Αθηνών, που ανέλαβε το Αστεροσκοπείο το 1890, χρονιά που πέρασε στην αρμοδιότητα του κράτους. Ηταν αυτός που ενέταξε την Ελλάδα στο παγκόσμιο σύστημα χρονομέτρησης και εισήγαγε στη χώρα μας το Γρηγοριανό ημερολόγιο.

Με τα πρώτα σχέδια είχε καταπιαστεί ο Γερμανός Εντουαρντ Σάουμπερτ, που μαζί με τον Κλεάνθη είχαν εκπονήσει τον αρχικό πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης των Αθηνών. Δεν άρεσαν όμως στον Οθωνα και γι΄ αυτό τον παρέπεμψε στον Θεόφιλο Χάνσεν, ο οποίος σχεδίασε ένα κτίριο ανάλαφρο που ταυτόχρονα αποτελεί την επιτομή της ήρεμης δύναμης. Είναι το μόνο από τα πολλά αθηναϊκά έργα του Δανού αρχιτέκτονα στο οποίο ο ίδιος έγραψε «SERVARE INTAMINATUM» («να μείνει ανέπαφο»). Οπως και έγινε…

Η φιλοσοφία του σχεδιασμού ήταν απλή και η κάτοψη έχει σχήμα σταυρού, με τέτοια διάταξη που στοχεύει στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, όπως αναφέρει ο Κ. Μπίθρης στο βιβλίο του «Αι Αθήναι από τον 19ο στον 20ό αιώνα». Στεφανώνεται με ένα τρούλο που διευκολύνει τις αστρονομικές παρατηρήσεις.

Τα τέσσερα ανοίγματα καταλήγουν σε ισάριθμα αετώματα, που στηρίζονται σε κίονες, οι οποίοι, όπως και η βασική διακόσμηση, είναι κατασκευασμένοι από πεντελικό μάρμαρο. Στη μετόπη πάνω από την κεντρική είσοδο κυριαρχεί το οικόσημο της οικογένειας Σίνα. Λίγο αργότερα προστέθηκαν και άλλα, μικρότερα κτίρια, τα δύο διά χειρός Τσίλερ.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν το Αστεροσκοπείο απέκτησε δύο νέα τμήματα, της Μετεωρολογίας και της Σεισμολογίας, χρειάστηκε να αγοραστεί γειτονικό οικόπεδο και να προστεθούν τρία νέα κτίρια. Μια προσπάθεια που υλοποιήθηκε χάρη στη νέα γενιά δωρητών, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται οι οικογένειες Συγγρού, Σκουζέ, Μαυρομιχάλη και Χρυσοβελώνη.

Η μικρή αναφορά στο κτίριο και κυρίως στην ιστορία του Αστεροσκοπείου δεν έγινε γιατί το απαιτεί το πνεύμα των Χριστουγέννων. Πριν από μερικές μέρες, με διαδοχικές αποφάσεις τους το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και το Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, ενέκριναν τη μελέτη για ανάδειξη του χώρου, με δεδομένο ότι οι βασικές λειτουργίες του έχουν μεταφερθεί από το 2008 στην Πεντέλη.

Κομβικό σημείο είναι το «Κτιριο του Χρόνου», από όπου για δεκαετίες ακουγόταν το περίφημο «Ωρα Ελλάδος…» Θα αξιοποιηθούν τα υπάρχοντα κτίρια και θα προστεθεί ένας νέος χώρος υποδοχής και ενημέρωσης των επισκεπτών.

Ο περιβάλλων χώρος θα διαμορφωθεί σε «Γεω-αστροφυσικό Περίπατο», που θα διέρχεται από το κεντρικό κτίριο Σίνα, το οποίο λειτουργεί πλέον ως μουσείο, και θα διασχίζει ολόκληρο τον χώρο, με γωνιές για ξεναγήσεις, ιδιαίτερα τις νυχτερινές ώρες. Προβλέπεται να αναβαθμιστεί και η «πίσω» πλευρά του Αστεροσκοπείου, ένας χώρος που στο παρελθόν ήταν λατομείο!

Παλαιότερο του Χάρβαρντ

Το ελληνικό Αστεροσκοπείο θεμελιώθηκε δύο χρόνια πριν από το πρώτο αμερικανικό που βρίσκεται στο Χάρβαρντ και ολοκληρώθηκε το 1846.

 Το τηλεσκόπιο

Στο κεντρικό κτίριο λειτουργεί ως σήμερα, για εκπαιδευτικούς σκοπούς, το τηλεσκόπιο που φέρει το όνομα του δωρητή του Δ. Δωρίδη και ήταν το μεγαλύτερο στη χώρα μας ώς το 1959 και στον κόσμο ώς το 1870. Φέτος γιόρτασε τα 110α «γενέθλιά» του.

Τα εκθέματα

Στα σπουδαία εκθέματα του Αστεροσκοπείου περιλαμβάνονται όργανα μέτρησης του χρόνου και το μινιόν τηλεσκόπιο «Κύκλος του Borda», που χρησιμοποίησε η Γαλλική Χαρτογραφική Εταιρεία το 1810 για να αποτυπώσει το Αιγαίο. Ξεχωριστή θέση κατέχει ο χάρτης της Σελήνης, έργο του Ι. Σμιτ, με 30.000 κρατήρες, που αναφέρεται στο βιβλίο του Ιουλίου Βερν «Από τη Γη στη Σελήνη».