Για να ασκήσουμε κριτική στον λαϊκισμό είναι αναγκαίο να έχουμε ένα σχέδιο ανανέωσης και ανασυγκρότησης της δημοκρατίας

Του ΠΙΕΡ ΡΟΖΑΝΒΑΛΟΝ*

Αποστρεφόμαστε τον λαϊκισμό, ενώ εγκωμιάζουμε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Τι κρύβει αυτό το παράδοξο; Για να φωτίσουμε αυτό το ζήτημα, πρέπει να ξεκινήσουμε από το ότι ο λαός είναι πράγματι η ενεργός αρχή του δημοκρατικού καθεστώτος, αλλά είναι μια απροσδιόριστη δύναμη. Στην πραγματικότητα υπάρχει απόσταση ανάμεσα στον προφανή χαρακτήρα μιας αρχής, της λαϊκής κυριαρχίας, και στον προβληματικό χαρακτήρα αυτού του λαού ως υποκειμένου.

Σε δεύτερο επίπεδο, προβληματικός είναι και ο χαρακτήρας των θεσμών και των διαδικασιών που υπάρχουν για να εκφράζεται ο λαός. Το αντιπροσωπευτικό σύστημα υπάρχει επειδή η άμεση εκπροσώπηση είναι αδύνατη σε μια μεγάλη κοινωνία; Ή επειδή το αντιπροσωπευτικό σύστημα έχει ιδιαίτερες αρετές, καθώς υποχρεώνει σε δημόσια διαβούλευση και δικαιολόγηση των αποφάσεων; Η τρίτη απροσδιοριστία αναφέρεται στο γεγονός ότι ο λαός δεν είναι απλώς μια ηγετική αρχή, αλλά είναι επίσης ουσία και κοινωνική μορφή της δημοκρατίας. Είναι η μορφή των κοινών, η μορφή μιας κοινωνίας των ίσων. Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι ο λαός είναι σε κρίση. Υπάρχει μια ιδιαίτερη κρίση της αντιπροσώπευσης. Και, από την άλλη μεριά, η κοινωνία δεν αποτελεί πλέον ενιαίο σώμα, καθώς είναι αποδιαρθρωμένη από τις ανισότητες.

Σε μια πρώτη προσέγγιση θα μπορούσαμε να πούμε για τον λαϊκισμό αυτό που έλεγε ο Μαρξ για τη θρησκεία. Οτι είναι ταυτόχρονα το σύμπτωμα μιας πραγματικής δυστυχίας και η έκφραση μιας αυταπάτης. Είναι το σημείο συνάντησης μιας πολιτικής απογοήτευσης, που συνδέεται με την κακή αντιπροσώπευση, με τις δυσλειτουργίες του δημοκρατικού καθεστώτος, και του άλυτου σημερινού κοινωνικού ζητήματος. Ο λαϊκισμός είναι μια μορφή απλουστευτικής και στρεβλής απάντησης σε αυτές τις δυσκολίες. Το να κατανοήσουμε τον λαϊκισμό ισοδυναμεί με το να κατανοήσουμε καλύτερα τη δημοκρατία με τους κινδύνους εκτροπής της, σφετερισμού της, με τις αμφισημίες της και τις ατέλειές της. Ας μην αρκούμαστε λοιπόν σε μια παβλοφική και αυτόματη απόρριψη, που θα καθιστούσε τη λέξη «λαϊκισμός» ένα σκιάχτρο για το οποίο δεν θα χρειάζεται να στοχαζόμαστε.

Ο λαϊκισμός παρουσιάζει ορισμένα σημαντικά γνωρίσματα. Μπορούμε πρώτα απ’ όλα να πούμε ότι η θεωρία όλων των λαϊκιστικών κομμάτων βασίζεται σε μια τριπλή απλούστευση. Μια απλούστευση πολιτική και κοινωνιολογική: να θεωρούν τον λαό ένα προφανές υποκείμενο, που ορίζεται απλώς από τη διαφορά του με τις ελίτ. Ωσάν ο λαός να ήταν το «υγιές» και ενοποιημένο τμήμα μιας κοινωνίας, το οποίο θα συνασπιζόταν αυθόρμητα προκειμένου να αντισταθεί στις κοσμοπολιτικές ελίτ και στις ολιγαρχίες. Ζούμε βέβαια σε κοινωνίες που σημαδεύονται από αυξανόμενες ανισότητες.

Αλλά η ύπαρξη μιας ολιγαρχίας, το γεγονός της απόσχισης των πλουσίων, δεν αρκεί για να καταστήσει τον λαό μια ενοποιημένη μάζα. Αλλη απλούστευση: να θεωρούν ότι το αντιπροσωπευτικό σύστημα και η δημοκρατία γενικά είναι δομικά διεφθαρμένα από τους «πολιτικάντηδες» και ότι η μόνη πραγματική μορφή δημοκρατίας θα ήταν η έκκληση στον λαό, δηλαδή το δημοψήφισμα. Τρίτη –και δεν είναι η μικρότερη– είναι μια απλούστευση της αντίληψης του κοινωνικού δεσμού. Είναι το να θεωρούν ότι αυτό που προσδίδει συνοχή σε μια κοινωνία είναι η ταυτότητά της και όχι η εσωτερική ποιότητα των κοινωνικών σχέσεων. Μια ταυτότητα που ορίζεται πάντοτε αρνητικά. Με αφετηρία τον στιγματισμό εκείνων που πρέπει να αποβληθούν: των μεταναστών ή του Ισλάμ.

Αν εκτιμά κανείς ότι ο λαϊκισμός βασίζεται σε αυτήν την τριπλή απλούστευση, η υπέρβαση της λαϊκιστικής παρέκκλισης έγκειται στο να στοχαστούμε με ποιον τρόπο θα πραγματώσουμε καλύτερα τη δημοκρατία. Αν αρκεστούμε να υπερασπιζόμαστε τη δημοκρατία έτσι όπως αυτή είναι σήμερα δεν θα μπορέσουμε να καταπολεμήσουμε ή να αναχαιτίσουμε τον λαϊκισμό. Για να ασκήσουμε κριτική στον λαϊκισμό είναι αναγκαίο να έχουμε ένα σχέδιο ανανέωσης και ανασυγκρότησης αυτής της δημοκρατίας. Προς ποια κατεύθυνση; Πρώτα απ’ όλα ξεκινώντας από την αρχή ότι, αντί να απλουστεύουμε τη δημοκρατία, πρέπει να την περιπλέξουμε προκειμένου να την πραγματώσουμε. Γιατί κανείς δεν μπορεί να παριστάνει ότι είναι ο ιδιοκτήτης ή ο μοναδικός εκφραστής του λαού. Γιατί ο λαός δεν υπάρχει παρά μέσω επιμέρους περιπτώσεων και εκδηλώσεων.

Υπάρχει πρώτα απ’ όλα ένας αριθμητικός λαός: ο εκλογικός. Είναι ο λαός που είναι ο πιο θεμελιώδης, γιατί όλος ο κόσμος μπορεί να παριστάνει ότι μιλάει στο όνομα του λαού, λέγοντας «η κοινωνία θεωρεί ότι…», «ο λαός θεωρεί ότι…», αλλά κανείς δεν μπορεί να πει ότι το 51 είναι μικρότερο από το 49. Το πρόβλημα είναι όμως ότι ο ορισμός του λαού ή του γενικού συμφέροντος πρέπει να περιλαμβάνει την πολύ μεγάλη πλειονότητα της κοινωνίας και όχι απλώς την εκλογική πλειοψηφία της. Γι’ αυτό χρειάζεται να αναφερόμαστε και σε άλλες μορφές. Ποιες; Πρώτα απ’ όλα σε εκείνη του κοινωνικού λαού, που εκφράζεται με διεκδικήσεις και συγκρούσεις, παίρνει τη μορφή αγωνιστικών κοινοτήτων, συνδέεται με κοινά βιωμένες περιόδους της ιστορίας. Υπάρχει επίσης ένας τρίτος λαός που παίζει ουσιώδη ρόλο: ο λαός-αρχή. Είναι ο λαός που ορίζεται από αυτά που συγκροτούν τα θεμέλια της κοινής ζωής. Αυτό που εκπροσωπεί αυτός ο λαός είναι επομένως το δίκαιο, οι ιδρυτικοί κανόνες του κοινωνικού συμβολαίου, το Σύνταγμα.

Υπάρχει, τέλος, ένας τέταρτος τύπος λαού που θα μπορούσαμε να τον αποκαλέσουμε «τυχαίο δείγμα λαού». Το σημαντικό είναι να δώσουμε τη θέση τους σε αυτούς τους διαφορετικούς λαούς: στον εκλογικό-αριθμητικό λαό, τον κοινωνικό λαό, τον λαό-αρχή και το τυχαίο δείγμα λαού. Γιατί ο λαός είναι πάντοτε κατά προσέγγιση λαός. Για να τον κάνουμε να μιλήσει, πρέπει επομένως να πολλαπλασιάσουμε τις φωνές. Μόνον σε εξαιρετικές περιστάσεις ο λαός μιλάει με μια μόνο φωνή. Κανονικά πρέπει να υπάρχει πολυφωνία.

Από την άλλη μεριά, υπάρχει ένα αίτημα διαρκούς δημοκρατίας. Αυτό όμως δεν μπορεί να πάρει τη μορφή μιας δημοκρατίας στην οποία πατάμε πλήκτρα, ακόμα και αν θα υπήρχε σήμερα τεχνικά η δυνατότητα. Γιατί η δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα καθεστώς απόφασης. Είναι ένα καθεστώς της γενικής βούλησης που διαμορφώνεται μέσα στην ιστορία. Αυτό προϋποθέτει ιδίως το γεγονός ότι οι κυβερνώντες υποβάλλονται σε αυξημένη επιτήρηση, σε πιο συχνές λογοδοσίες, σε μορφές ελέγχου.

Να περιπλέξουμε τη δημοκρατία είναι, τέλος, ένα τρίτο θεμελιώδες πράγμα: να βρούμε τα μέσα να παράγουμε κοινή ζωή που θα έχει νόημα, να παράγουμε μια κοινωνία που δεν θα είναι απλώς ένα άθροισμα ατόμων. Η δημοκρατία οφείλει πολύ πιο αποφασιστικά να ορίζεται ως τρόπος παραγωγής μιας κοινής ζωής. Βρισκόμαστε σε μια φάση όπου χρειάζεται εξίσου να επαναπροσδιορίσουμε και να εμπλουτίσουμε τη ζωή της δημοκρατίας μέσα από μια πιο διαδραστική δημοκρατία και όχι απλώς μια δημοκρατία της ανάθεσης, αλλά χρειάζεται επίσης να επαναπροσδιορίσουμε το κοινωνικό συμβόλαιο.

Αυτή η διάσταση είναι εκείνη μιας δημοκρατίας που γίνεται αντιληπτή με βάση αυτό που βρισκόταν στο επίκεντρο της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης: την αναζήτηση μιας πιο ίσης κοινωνίας. Αυτό είναι το καθήκον που βρίσκεται μπροστά μας σήμερα. Αν ανασυγκροτήσουμε αυτό το κοινό πεδίο, αν προσπαθήσουμε να εμβαθύνουμε καλύτερα στη δημοκρατική ιδέα, τότε το ζήτημα του λαϊκισμού θα μπορέσει να βρει μια μορφή απάντησης, που δεν θα είναι απλώς εκείνη μιας ανήσυχης απόρριψης, αλλά εκείνη μιας διευρυμένης και βαθύτερης δημοκρατικής ζωής.

…………………………………………………………………………………………………………………………………

* Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Collège de France. Το κείμενό του αυτό είναι απόσπασμα διάλεξης που έδωσε

στο Μονπελιέ, στις 18-7-2011, στο πλαίσιο της εκδήλωσης Rencontres de Pétrarque.

8* Επιμέλεια-μετάφραση: Θανάσης Γιαλκέτσης