Του Γιάννη Ανδριανάτου*

«Κι ο εφιάλτης πως κάποτε

θα ξυπνήσουμε μην έχοντας τίποτε να πούμε»

Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, «Δύσκολος Θάνατος»

Τι κάνει κάποιον Πολίτη; Η ψήφος κάθε 4 χρόνια; Η υπακοή στους υπάρχοντες νόμους; Το να απαντάει στα γκάλοπ και έτσι να μαθαίνει… τι σκέφτεται; Η στείρα αντιπαράθεση στα τηλεοπτικά πάνελ; Ή μήπως πολίτης, πάνω απ΄ όλα, είναι αυτός που παρεμβαίνει στην ανοιχτή «διαβούλευση» της πόλης, με σκοπό να «συναντήσει» διαλεκτικά όλους τους συμπολίτες του σ΄ έναν κοινό τόπο; Ο κοινός τόπος (αριστοτελικός όρος για τον συγκερασμό των αντίθετων απόψεων) είναι το κοινό (κοινωνία) που θα συναντηθούμε όλοι -ανεξαρτήτως αξιώματος- είτε συμφωνούμε είτε διαφωνούμε. Ο Πολίτης, μέσω του Λόγου, κρίνοντας και παρεμβαίνοντας, κρατά ζωντανό το Πολίτευμα καθημερινά.

Είμαστε ό,τι μπορούμε να επικοινωνήσουμε, όχι ό,τι υποθέτουμε, φανταζόμαστε ή εγωιστικά απαιτούμε. Απ΄ τις πολλές δυνατότητές μας, είμαστε η σκέψη που εκφράστηκε. Μοντέρνα θεωρία της Φιλοσοφίας της Γλώσσας; Οχι, από την εποχή των προσωκρατικών, ο Παρμενίδης λέει: «Ο,τι λέγεται και νοείται πρέπει αναγκαία να Είναι». Είμαστε η σκέψη που έγινε Λόγος, που από εσώκλειστος έγινε δημόσιος και συνάντησε την Πολιτεία.

Ολοι μιλούν για την αρχαία Δημοκρατία, παραλείποντας τη βασική προϋπόθεση λειτουργίας της: την πολύχρονη εκπαίδευση των πολιτών στις τέχνες του Λόγου (Ρητορική-Διαλεκτική), ως ικανότητα παρέμβασης στον Δήμο, στη Βουλή, στα δικαστήρια, στην Αγορά.

Ο πολίτης που την αγνοεί, δειλιάζει να παρέμβει, δεν ξέρει να θέτει ερωτήσεις που οδηγούν σε συμπεράσματα, δυσκολεύεται να ανασκευάσει κάποιο φαύλο επιχείρημα. Στην σύγχρονη «αγορά» της τηλεόρασης, πολίτες και πολιτικοί επιχειρηματολογούν άτεχνα, αναγγέλλουν αυτάρεσκα αστήρικτες απόψεις, περιφρονούν, μειώνουν, ή αποσιωπούν τις αντίθετες θέσεις και τέλος, χωρίζονται σε «νικητές» και «ηττημένους» (ποιος υπερίσχυσε με φωνές, απειλές ή προσβολές).

Στη διαλεκτική συζήτηση νικητής είναι η πόλη, ο κοινός τόπος υπέρβασης των επιμέρους διαφορών. Στη σύγχρονη δημοκρατία, όποιος θέλει δημαγωγεί, ελλείψει κριτηρίων και κανόνων της ρητορικής-διαλεκτικής από το κοινό. Αν δεν ξέρεις να μετράς, σε κλέβουν στα ρέστα.

Ο ανεκπαίδευτος στον λόγο πολίτης είναι ευάλωτος. Η ψήφος του ανά τετραετία μοιάζει με ελευθερία που δεν ξέρει τι να την κάνει, όντας δεσμώτης της άγνοιας κριτηρίων και της διάκρισης, όπου η πολιτεία δεν του πρόσφερε στην εκπαίδευση! (Σαν τους δεσμώτες του πλατωνικού σπηλαίου που είναι ελεύθεροι να επιλέξουν μεταξύ προαποφασισμένων σκιών, αγνοώντας τη διαλεκτική, τη μέθοδο εξόδου από τη σπηλιά).

Διδάσκοντας πολλά χρόνια Ρητορική-Διαλεκτική, σε εκατοντάδες πολίτες (ενίοτε και σε πολιτικούς) διαπιστώνω ότι η άγνοια της τέχνης του Λόγου είναι ο σπόρος της κοινωνικής σύγχυσης, των αδικιών, του φανατισμού, του ρατσισμού και της βίας (που ξεκινά πάντα ως λεκτική βία). Πολίτης, κατά Αριστοτέλη, είναι αυτός που μπορεί να κυβερνήσει και να κυβερνηθεί, να κάνει τη νόηση Λόγο, τον νόμο τρόπο ζωής και όχι απλώς υποχρέωση.

Ποια οφέλη θα έχουμε εκπαιδευόμενοι στην τέχνη του Λόγου;

Α. Δυναμώνουμε το μήνυμά μας: Αποκτούμε το θάρρος της παρέμβασης, έλεγχο στα συναισθήματά μας (δεν πειθόμαστε με απειλές ή κολακείες), γνωρίζουμε τη Γλώσσα του Σώματος και διακρίνουμε εγκαίρως το μη λεκτικό μήνυμα του άλλου και βρίσκουμε πολλούς τρόπους για να πλησιάσουμε τη διαφορετική άποψη, χωρίς θυμό ή παραίτηση.

Β. Αυτοπροστασία: Διακρίνουμε την ψεύτικη-αστήρικτη δήλωση και τις ψευδαισθήσεις των υποσχέσεων (βλέποντας τον μηχανισμό πειθούς του άλλου). Παύουμε να είμαστε πεδίο βολής της προπαγάνδας, της διαφήμισης ή των αστήριχτων μοδών ή εξαρτήσεων που, μη άνευ αντιστάσεως, παρελαύνουν μέσα μας.

Πόσο διαφορετικός θα ήταν ο καθημερινός μας βίος -δημόσιος κι ιδιωτικός- αν είχαμε διδαχθεί την τέχνη του Λόγου από μικροί;

Μερικά παραδείγματα εφαρμογής:

1. Εκπομπές όπως του Ν. Χατζηνικολάου, όπου πολίτες ρωτούν πολιτικούς, αν γνώριζαν την τέχνη των ερωτήσεων, ο πολιτικός δεν θα μπορούσε να υπεκφύγει. Λ.χ.: γιατρός που θέλει να ελέγξει τον υπουργό Υγείας· δεν αρκούν οι γνώσεις του, πρέπει να του θέσει το κατάλληλο ερώτημα που θα αποκαλύψει το ψέμα του υπουργού. Είναι φανερό πως όλοι έχουμε ανάγκη να διδαχθούμε αυτήν την τέχνη.

2. Το θέσφατο του εκλεγμένου. Θα μπορούσε κάποιος πολιτικός, αν οι πολίτες γνώριζαν την τέχνη του Λόγου, να υποσχεθεί προεκλογικά, να εκλεγεί και να μην τηρήσει τις υποσχέσεις του; Οχι, οι πολίτες δεν θα «κατάπιναν» τις δικαιολογίες του. Πώς επιτρέπουμε να συμβαίνει αυτό; Αν καλούσαμε υδραυλικό κι αυτός αποτύγχανε να φτιάξει τη βλάβη, θα τον πληρώναμε; Ή θα του αφαιρέσουμε αμέσως την εργασία, εννοείται χωρίς αμοιβή; Γιατί ανεχόμαστε το θέσφατο του εκλεγμένου κυβερνήτη, περιμένοντας τη λήξη της τετραετίας για να τον «τιμωρήσουμε»(;), ενώ δεν απέτυχε σε δευτερεύουσα εργασία (στα υδραυλικά) μα στην πιο κεντρική, στη διακυβέρνηση. Αν οι πολίτες γνώριζαν την τέχνη του Λόγου και εξαπατούνταν, ο πολιτικός θα είχε χάσει τη θέση του εγκαίρως.

3. Στο θέμα της βίας που απασχολεί πολύ κόσμο. Πρόσφατα στην εκπομπή του κ. Πρετεντέρη για τη βία, ο καλεσμένος συνταγματολόγος κ. Κατρούγκαλος επιχειρηματολόγησε διαφορετικά από το υπόλοιπο πάνελ. Εδειξε ιστορικές αναφορές (αναλογίες δηλαδή από άλλες εποχές), ξεφεύγοντας από τη λογική «μαύρο-άσπρο», «υπέρ-κατά». Το αποτέλεσμα; μαζική επίθεση των υπολοίπων (πολιτικών, πανεπιστημιακών και λογοτεχνών!) με προσωπικά σχόλια, ειρωνείες, απόλυτα διλήμματα («την καταδικάζεις ή όχι;») και αμφισβήτησης ακόμη και των συνταγματικών του γνώσεων. Δηλαδή, με λεκτική βία, απαιτούσαν απ’ αυτόν να καταδικάσει τη βία! Μα κάθε βία γεννιέται πρωτίστως στον λόγο και φανερώνει την αδυναμία μου να διαλεχθώ με το «διαφορετικό», χρησιμοποιώντας κανόνες. Ομως χωρίς τέχνη, κι οι «μορφωμένοι» γίνονται βίαιοι (ο Θ. Πάγκαλος είναι ενάντια στη βία, «καταχεριάζοντας» λεκτικά όσους διαφωνούν μαζί του).

Πολιτική χωρίς Αυτογνωσία του Λόγου είναι ανεύθυνο πείραμα για μας και εγκληματική πρακτική προς τους άλλους. Ο Πλάτωνας στον «Αλκιβιάδη» λέει πως μέσα στον άλλον, διαλεκτικά, διακρίνουμε τον εαυτό μας και αλληλογνωριζόμαστε. Ας φροντίσουμε, όλοι, να γνωρίσουμε την Τέχνη που κάνει σύμμαχο ό,τι φοβόμαστε και εμάς κύριους των ατομικών και συλλογικών μας αποφάσεων.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

*Διευθυντής-Εκπαιδευτής Ρητορικού Κύκλου

e-mail: [email protected]

www.ritorikoskyklos.gr