Η πολιτική βία σε μια λειτουργούσα σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία δεν είναι νομιμοποιημένη και είναι αναποτελεσματική. Είναι διαχειρίσιμη από την εξουσία και μπορεί να της δώσει λαβή για να πετύχει δικούς της σκοπούς

Του ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ *

Η βία είναι πολύμορφη. Διαπερνά τις λέξεις και τα πράγματα, το σώμα και τις αισθήσεις. Είναι συμβολική, σωματική, υλική. Μπορεί να επιχωριάζει σε κάθε σχέση και ανταλλαγή: οικονομική, έμφυλη, ιδεολογική, σωματική, πολιτική…

Η άσκηση βίας κατά τεκμήριο μαρτυρά μια σχέση εξουσίας. Μπορεί να γίνει μέσο αυτο-κατάλυσής της; Μπορούμε να διακρίνουμε μια πολιτική βία απελευθερωτική; Μπορεί ακόμη να αναγορευτεί η βία, για να θυμηθούμε τη γνωστή φράση του Μαρξ στο Κεφάλαιο, σε «μαμή της Ιστορίας»;

Ο Μαρξ αναφερόταν σε μια συγκεκριμένη βία, τις βίαιες αντιδράσεις διαφόρων ομάδων, όπως το σπάσιμο των μηχανών, στη φάση εδραίωσης του καπιταλισμού. Ο ίδιος, όπως και προγενέστεροι διανοητές, αρχής γενομένης από τον Μακιαβέλι, αντιδιέστειλε τη σύγκρουση (ταξική στην περίπτωσή του) από τη βία και θεωρούσε την πρώτη μοχλό της ιστορικής εξέλιξης.

Ακόμη κι αν θεωρήσουμε τη βία αναγκαία, το ερώτημα είναι διττό: Τι εννοούμε με τον όρο; Πόσο αποτελεσματική είναι η βία; Σε ό,τι αφορά το πρώτο ερώτημα ο όρος βία είναι πολυσημικός. Η πρόσληψή του είναι διαμεσολαβημένη πολιτισμικά, άρα διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία κι από ομάδα σε ομάδα. Δύσκολα, λόγου χάρη, θα δούμε σε ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σκηνές σύγκρουσης σαν αυτές σε κάποιες ασιατικές χώρες. Δύσκολα ακόμη θα δούμε σε ευρωπαϊκό γήπεδο επεισόδια σαν αυτά σε χώρες της Λατινικής Αμερικής. Οι Ευρωπαίοι, πιο πολιτισμένοι; Οχι.

Ο Νόρμσερτ Ελίας έδειξε ότι στις δυτικές χώρες, αρχικά στην Αγγλία, οι κυρίαρχες ομάδες, για να αποτρέψουν εσωτερικές συγκρούσεις, καλλιέργησαν ποικιλότροπα, θεσμικά και ατομικά, τον αυτοέλεγχο των παθών και μετέθεσαν έτσι τα όρια της αποδεκτής βίας, αλλιώς το «κατώφλι αποτροπιασμού». Με άλλα λόγια, οι εν λόγω κυρίαρχες ομάδες άλλαξαν την εικόνα τού τι είναι και τι θεωρείται βία και προσπάθησαν να τη χειραγωγήσουν είτε μέσα από τον ατομικό έλεγχο είτε με τη συγκρότηση δημόσιων χώρων, όπως τα γήπεδα, όπου μπορεί ο καθένας να ξεδώσει.

Η προαναφερθείσα μέριμνα προφανώς δεν εξάλειψε τη βία. Οι σύγχρονες κοινωνίες, ιδιαίτερα οι πιο «ανοιχτές», διαθέτουν δύο πρόσθετους τρόπους να απορροφήσουν τους κραδασμούς από ενδεχόμενες συγκρούσεις, εξεγέρσεις ή και εκρήξεις βίας. Διαθέτουν μια δημόσια σφαίρα στηριγμένη, σε επίπεδο έστω διακήρυξης, στον διάλογο και στη διαδικασία της θεσμοποίησης, χαρακτηριστικά που τις προσδίδουν περισσότερη ελαστικότητα και προσαρμοστικότητα.

Εύλογα όσο πιο ανοιχτή είναι η δημόσια σφαίρα στον διάλογο τόσο δυσκολότερα μπορούν οι όποιοι διαφωνούντες να τον αγνοήσουν και να προσφύγουν σε μορφές έκφρασης μη αποδεκτές, όπως η σωματική βία και, ακόμη περισσότερο, η αφαίρεση της ζωής του άλλου. Ακόμη όμως και σε περιπτώσεις που ξεπερνούν τα όρια ανοχής του συστήματος, όπως οι εκρήξεις βίας στην Ευρώπη μετά τα τέλη της δεκαετίας του 1960, μπορούν να απορροφηθούν μέσω της θεσμοποίησης, της αναδιάταξης δηλαδή μιας σχέσης και της επανα-διευθέτησης ενός προβλήματος. Οι σύγχρονες δυτικές χώρες μπορούν να απορροφήσουν τους κραδασμούς, κατά δεύτερον, χάρη στην πολυπλοκότητά τους. Μέσω της διαδικασίας που ανέλυσαν οι κλασικοί της Κοινωνιολογίας, του αυξανόμενου κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες. Ετσι γίνονται πιο απρόσωπες.

Εδώ εντοπίζεται ένας από τους λόγους αποδοχής αρχικά του νεοφιλελευθερισμού, καθώς καταλύοντας το κράτος πρόνοιας, που αποτελούσε απτή αναφορά για τους πολίτες, κατέστησε ευχερέστερη τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας. Ετσι οι πολίτες δεν ξέρουν ποιος είναι υπεύθυνος και υπόλογος. Ακόμη και αν τον εντοπίσουν, το σύστημα μπορεί να απομονώσει την αντίδραση ώστε να μην προσβάλλει άλλους τομείς του και να την απονευρώσει ή τουλάχιστον να μειώσει δραστικά τις συνέπειες.

Με δυο λόγια, η πολιτική βία σε μια λειτουργούσα σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία δεν είναι νομιμοποιημένη και είναι αναποτελεσματική. Είναι διαχειρίσιμη από την εξουσία, είναι βούτυρο στο ψωμί της και μπορεί να της δώσει λαβή για να πετύχει δικούς της σκοπούς.

Αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε δυναμικά την πολιτική εξουσία ή ένα καθεστώς. Το αντίθετο. Ολοι, ατομικά και συλλογικά, δικαιούμαστε, εφόσον κρίνουμε ότι παραβιάζονται οι υφιστάμενοι κανόνες ή ότι είναι άδικοι, να υπερασπιστούμε τις απόψεις μας. Αρκεί αυτές να τεθούν στον κυρίαρχο λαό με στόχο να τους ενστερνιστεί. Πιθανόν και οι ενέργειες αυτές να επικριθούν από την εκάστοτε εξουσία και τους συν αυτή ως μη δημοκρατικές ή και βίαιες. Αυτό είναι απλά μέρος του πολιτικού ανταγωνισμού. Δεν πρόκειται για βία, αλλά για εγχείρημα απονομιμοποίησης της αμφισβήτησης, η οποία είναι η πεμπτουσία της δημοκρατίας.

………………………………………………………………………………………………………………………….

* Καθηγητής Ιστορίας, αναπληρωτής πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Πατρών