Του Παντελή Κυπριανού*
Κανένας θεσμός δεν προσλαμβάνεται τόσο διαφορετικά όσο το κράτος. Η ιδεολογική ματιά συναντά την ιστορική και την επιστημονική και απολήγουν σε μια ευρύτατη γκάμα απόψεων. Θεσμός συστατικός της πολιτικής και μέσο επίτευξης του κοινού καλού για ορισμένους, ο κατ’ εξοχήν εξουσιαστικός θεσμός για άλλους, μέσο αναπαραγωγής της ταξικής κυριαρχίας ή ακόμη για να θυμηθούμε και τον Νίκο Πουλαντζά θεσμός συμπύκνωσης των ταξικών συσχετισμών σε μια δεδομένη στιγμή.
Η πρώτη εικόνα διασταυρώνεται με μια δεύτερη, κατά βάση ιστορική. Στη Βρετανία, λόγω της ισχύος της αστικής τάξης, και στις αγγλοσαξονικές χώρες γενικότερα, το κράτος έχει συγκριτικά μειωμένο ειδικό βάρος. Στην ηπειρωτική Ευρώπη, αντίθετα, ιδιαίτερα στη νότια, πολύ μεγαλύτερο, και ακόμη μεγαλύτερο στις λιγότερο οικονομικά ανεπτυγμένες περιοχές, την Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική. Eτσι, ένα από τα κλασικά ερωτήματα είναι αν το έθνος συγκρότησε το κράτος ή το αντίστροφο.
Ο ρόλος που διαδραμάτισε το κράτος στην ιστορία ενός έθνους αποτυπώνεται στην εικόνα που έχουμε γι’ αυτό. Οι Αγγλοσάξονες αντίκεινται στο ισχυρό κράτος. Στην ηπειρωτική Ευρώπη προσλαμβάνεται θετικότερα. Στη Γαλλία το κράτος, σύμφωνα και με τη γιακωβίνικη παράδοση, λειτούργησε ως μηχανισμός διακυβέρνησης και ανάπτυξης, ενώ οι Γερμανοί ταυτίζονται θετικά με θεσμούς δημόσιους όπως ενδεικτικά το πανεπιστήμιο.
Στην Ελλάδα η πρόσληψη του κράτους ήταν και είναι αμφίσημη. Μία θέση στο Δημόσιο παραμένει όνειρο ενώ αναθεματίζουμε συνέχεια το κράτος για την υποτιθέμενη αναποτελεσματικότητά του. Εικόνα συμβατή με τη λειτουργία του διαχρονικά: προνομιακός τόπος για «πελάτες» αλλά και μέσο ελέγχου των «εχθρών». Ετσι και το παράδοξο: το κράτος προσλαμβάνεται θετικότερα από συντηρητικούς ιδεολογικά χώρους που ταυτίστηκαν με αυτό παρά από αριστερούς που ιδεολογικά είναι υπέρ του κρατικού παρεμβατισμού. Αμφίθυμη στάση και στους νέους. Οι τοίχοι είναι γεμάτοι από κραυγές υπέρ της κρατικής παρέμβασης για να λυθούν ζωτικά προβλήματα κι από άλλες που καταγγέλλουν την κρατική βία και ζητούν την κατάλυση του κράτους.
Η αμφιθυμία έχει να κάνει ασφαλώς με την ιστορία του κράτους. Μέσο συγκρότησης των εθνών στις περισσότερες περιπτώσεις, το κράτος με τους μηχανισμούς του ήταν ο εγγυητής του έθνους από κάθε εξωτερική επιβουλή και της εσωτερικής τάξης – με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Για να πετύχει τον διπλό σκοπό του οικειοποιήθηκε αυτό που ο Βέμπερ αποκάλεσε μονοπώλιο της νόμιμης βίας. Μόνο το κράτος μπορεί να ασκήσει νόμιμα βία. Από τη θέση αυτή, ανάλογα με τους κοινωνικούς συσχετισμούς και το θεσμικό πλαίσιο, μπορούσε να ενεργήσει ως κράτος δικαίου ή αντίθετα ως Πανόπτης.
Η δυσπιστία για το κράτος υποχώρησε μεταπολεμικά χάρη στη συγκρότηση του κοινωνικού κράτους, του κράτους αλλιώς που παρεμβαίνει ενεργά υπέρ των αδύναμων κοινωνικά και οικονομικά ομάδων. Στα μάτια του πολίτη το κράτος έγινε θεσμός στην υπηρεσία του. Αυτό άλλαξε από τη δεκαετία του 1980 και το κράτος προσλαμβάνεται κατά βάση αρνητικά. Ορισμένοι, όπως οι νεοφιλελεύθεροι, το βλέπουν ως εμπόδιο στην ατομική δημιουργία και συνηγορούν για το ελάχιστο κράτος. Aλλοι το βλέπουν ως εμπόδιο υπερεθνικών συσσωματώσεων. Η διπλή αυτή τάση σε μία συνθήκη παγκοσμιοποίησης που αποδυναμώνει τα εθνικά σύνορα αλλά και οικονομικής κρίσης εκτρέφει ένα ισχυρό ρεύμα επιστροφής στο εθνικό ως ασπίδα στην αβεβαιότητα και συνακόλουθα στο κράτος ως εγγυητή της διαδικασίας επιστροφής. Ετσι, και η ενίσχυση λαϊκιστικών φωνών, ιδιαίτερα ακροδεξιών, κυρίως στην Ευρώπη, ανατολική και δυτική.
Η αντίδραση έχει αποτελέσματα αλλά όχι τα προσδοκώμενα από τους εκφραστές της. Οι κυβερνώντες παντού υιοθετούν μία στρατηγική αποκήρυξης του κράτους σε οικονομικό επίπεδο και υπερθεματισμού του στο ιδεολογικό με συνέπεια τη σκλήρυνση σε τομείς όπως η απόρριψη κάθε τι μη εθνικού. Η αντιφατική αυτή πολιτική δύσκολα θα αντέξει στο χρόνο καθώς η μία πτυχή αντιστρατεύεται την άλλη. Προς το παρόν όμως καταφέρνει και το κράτος να μετατρέψει σε εργαλείο στην υπηρεσία των κυβερνώντων και αυτό να μην υπηρετεί τους πολίτες. Ετσι και οι διογκούμενες αντιδράσεις ενάντια στο κράτος που φαντάζει όλο και περισσότερο ως μηχανισμός ωμής επιβολής.
…………………………………………………………………………….
* Αν. πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Πατρών
