Η νέα συζήτηση που άνοιξε στην Ευρώπη ίσως αποτελέσει το απαραίτητο πλαίσιο για την «πολιτικοποίηση» της πολιτικής ώστε να μπορούν να υπάρξουν εκ νέου δυνατότητες, εργαλεία και κίνητρα για συμμετοχή των πολιτών
Του ΣΩΤΗΡΗ ΝΤΑΛΗ*
Αν επιχειρήσει κάποιος μιαν αποτίμηση των διεθνών εξελίξεων κατά τη διάρκεια των τριών πρώτων μηνών του 2014, προφανώς θα σταθεί στη Ρωσία και την Κίνα. Η πρώτη με τα στρατεύματά της καταλαμβάνει ουκρανικό έδαφος και η δεύτερη με το Πολεμικό Ναυτικό της επιχειρεί να κυριαρχήσει σε χωρικά ύδατα των Φιλιππίνων στη Νότια Κινεζική Θάλασσα.
Mε γεωπολιτικούς όρους, Ρωσία και Κίνα δείχνουν να ακολουθούν τις νόρμες του 19ου αιώνα, όταν τα κράτη ανταγωνίζονταν μεταξύ τους συγκεντρώνοντας όλο και περισσότερη στρατιωτική ισχύ σε ένα σύστημα αχαλίνωτου εθνικισμού και άκαμπτης κρατικής κυριαρχίας.
Και οι δύο χώρες συμπεριφέρονται σαν η ισχύς να είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Η Μόσχα επιχειρεί να επανασυναρμολογήσει τον χάρτη της τσαρικής Ρωσίας του 19ου αιώνα, κυριαρχώντας στην Κριμαία και διεκδικώντας τη Νότια Οσετία, την Αμπχαζία και άλλες περιοχές της παλαιάς αυτοκρατορίας. Παρομοίως το Πεκίνο επιχειρεί να κατοχυρώσει τη θέση του στη Νότια Κινεζική Θάλασσα, παραβιάζοντας τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας. Οι θεωρητικοί της «σκληρής ισχύος» θα μας συνιστούσαν μιαν απάντηση του 19ου αιώνα, με πολιτικές ισορροπίας ισχύος και επανεξοπλισμού της Ευρώπης και της Ιαπωνίας.
Σε μια κρίσιμη περίοδο του μεταψυχροπολεμικού κόσμου η διεθνής κοινότητα πρέπει να μείνει μακριά από τους άπληστους εθνικισμούς που οδήγησαν σε δύο καταστροφικούς παγκοσμίους πολέμους. Οσο για την Ευρώπη, έχει υιοθετήσει το μεταπολεμικό διεθνές σύστημα, οικοδομώντας μια πρωτοφανή για την παγκόσμια Ιστορία συνεργασία κρατών, στη βάση της αποδυνάμωσης των εθνικών διαχωρισμών και αντικαθιστώντας την επιθετικότητα και την αντιπαλότητα με τη διαπραγμάτευση και τον συμβιβασμό.
Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει βυθιστεί σε μια μεγάλη κρίση. Δεν ταλανίζεται μόνο από την κρίση χρέους αλλά και από μια κρίση υπαρξιακή. Μια κρίση πολλαπλή, που είναι ταυτόχρονα οικονομική, δημογραφική, οικολογική, πολιτική και κρίση θεσμών. Ειδικότερα, το ευρωπαϊκό σχέδιο έχει μπλοκάρει λόγω της κρίσης της ευρωζώνης. Είναι πλέον προφανές πως μια νομισματική ένωση δεν μπορεί να λειτουργήσει αν οι οικονομίες των χωρών διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, αν δεν υπάρχουν μεταβιβαστικές πληρωμές και κοινή ευθύνη για τα χρέη.
Δεν είναι εύκολο να κάνει κάποιος προβλέψεις για τις μελλοντικές πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις στην Ε.Ε. Οι περισσότεροι ειδικοί περιγράφουν δύο διαφορετικές αναλύσεις της κρίσης, μια συντηρητική-διαρθρωτική και μια ευρω-ομοσπονδιακή. Σύμφωνα με τη συντηρητική ανάλυση, πρέπει κάποιος να ακολουθήσει σφιχτή νομισματική και δημοσιονομική πολιτική και να υποταχτεί σε αυστηρούς κανόνες για να σταθεροποιήσει τις αγορές. Από την άλλη πλευρά, η ευρω-ομοσπονδιακή ανάλυση υποστηρίζει πρώτα απ’ όλα ότι όλες οι νομισματικές ενώσεις του παρελθόντος κατέρρευσαν όταν δεν μετεξελίχθηκαν σε πολιτική ένωση. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της ανάλυσης, η αντιμετώπιση της κρίσης απαιτεί τη δημιουργία μιας κρατικής οντότητας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η οποία να διαθέτει μια μίνιμουμ οικονομικοπολιτική κυριαρχία.
H ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία ήταν πάντα μια δύσκολη υπόθεση. Ο Ζακ Ντελόρ έλεγε πως πρέπει να πειστούν γι’ αυτό εκείνοι που, μη έχοντας ζήσει στα μεταπολεμικά χρόνια, έχουν την τάση να θεωρούν την ανάδυση της ευρωπαϊκής ενοποίησης σαν μια παλιά ιστορία, μια ιδέα που ξεπεράστηκε από τις μεταβολές που μεσολάβησαν έκτοτε.
Τα τελευταία χρόνια η Ε.Ε. εμφανίστηκε πολιτικά διαιρεμένη και οικονομικά εξασθενημένη. Σήμερα, μετά από μεγάλη καθυστέρηση φαίνεται πως επανέρχεται το φιλόδοξο σχέδιο της οικονομικής και πολιτικής ένωσης. Αυτό σημαίνει, βέβαια, λιγότερη εθνική κυριαρχία προκειμένου να επιτευχθεί ο μεγαλύτερος δυνατός βαθμός πολιτικής θεσμικής ενοποίησης. Οπως προκύπτει από τα υπό επεξεργασία σχέδια που έχουν δει το φως της δημοσιότητας, οδηγούμαστε, έστω και με καθυστέρηση, σε μεγαλύτερο έλεγχο των εθνικών προϋπολογισμών, σε ευρωπαϊκή εποπτεία των τραπεζών, σε κοινή φορολογική πολιτική και σε μεταρρύθμιση των κοινωνικών συστημάτων.
Η νέα συζήτηση που άνοιξε στην Ευρώπη ίσως αποτελέσει το απαραίτητο πλαίσιο για την «πολιτικοποίηση» της πολιτικής ώστε να μπορούν να υπάρξουν εκ νέου δυνατότητες, εργαλεία και κίνητρα για συμμετοχή των πολιτών. Η συζήτηση αυτή φαίνεται πως θα κινηθεί σε δύο κομβικά επίπεδα. Στο πρώτο θα αναζητηθεί η ενοποίηση της Ευρώπης και η πολιτικοποίηση των οικονομικών, κοινωνικών και οικολογικών λειτουργιών της. Στο δεύτερο επίπεδο θα επιχειρηθεί η ανοικοδόμηση του κοινωνικού κράτους και η αποκατάσταση της φορολογίας ως εργαλείου ανακατανομής εισοδημάτων, παροχών και κοινωνικών παρεμβάσεων.
Είναι προφανής η ανάγκη για ένα πιο λειτουργικό σύστημα για την ευρωζώνη, η οποία ούτως ή άλλως αποτελεί μέρος του προβλήματος γιατί είναι μια ατελής οικονομική και νομισματική ένωση χωρών–μελών με διαφορετικά χαρακτηριστικά.
Η συζήτηση για το μέλλον της Ε.Ε. οδηγεί εκ των πραγμάτων σε μια νέα αλληλεγγύη συμφερόντων σε ευρωπαϊκό επίπεδο που θα συμπληρώνει και δεν θα ακυρώνει το εθνικό συμφέρον.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν θα μπορέσουν οι ελληνικές πολιτικές δυνάμεις να συγκεντρωθούν στην προσπάθεια επανασύνταξης της ευρωπαϊκής πορείας ολοκλήρωσης, να συζητήσουν και να μετάσχουν σε μια μεταρρύθμιση ιδεών, προτάσεων και τελικά δράσεων.
* Διδάσκει στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διευθύνει την τετραμηνιαία επιθεώρηση «Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική». Πρόσφατα κυκλοφόρησε η β’ έκδοση του βιβλίου του «Η Ευρωπαϊκή Ενωση και η πολυμερής διαχείριση της παγκοσμιοποίησης», Εκδόσεις Παπαζήση
