Στατιστικά στοιχεία σε Ελλάδα και εξωτερικό επί σειρά δεκαετιών καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα, απλό μεν, αλλά μάλλον δύσκολο στην εφαρμογή: Η μόνη ασπίδα για την καρδιά είναι ο περιορισμός των «παραγόντων κινδύνου», δηλαδή μια πιο υγιεινή ζωή από την παιδική ηλικία…
→Οι δημόσιες υπηρεσίες Υγείας πρέπει να παρέχουν συνεχή ενημέρωση στον πληθυσμό μέσω προγραμμάτων αγωγής της υγείας
Του Χρήστου Πίτσαβου*
Τα καρδιαγγειακά νοσήματα, και ιδιαίτερα η στεφανιαία νόσος, έχουν αναγνωριστεί ως η πρώτη αιτία θανάτου παγκοσμίως. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η εμφάνιση στεφανιαίας νόσου συνεχίζει να αυξάνεται και αποτελεί μια πραγματική πανδημία που δεν γνωρίζει σύνορα, απειλώντας ολοένα και μικρότερες ηλικίες, ενώ τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια είναι μια πολύ σημαντική αιτία θνησιμότητας και αναπηρίας. Υπολογίζεται ότι από όλους τους θανάτους που συμβαίνουν στην Ευρώπη πριν από την ηλικία των 75 ετών, το 42% αυτών στις γυναίκες και το 38% στους άνδρες οφείλονται σε καρδιαγγειακά νοσήματα. Οταν τα συμπτώματα εκ του καρδιαγγειακού συστήματος κάνουν την εμφάνισή τους, συνήθως η νόσος είναι ήδη προχωρημένη, ενώ ο θάνατος από στεφανιαία νόσο και η αναπηρία από εγκεφαλικά επεισόδια συμβαίνουν πολλές φορές ξαφνικά και απροειδοποίητα.
Αντί θεραπείας, πρόληψη
Εδώ και πολλές δεκαετίες έχει φανεί ότι η προληπτική ιατρική μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη μείωση της συχνότητας εμφάνισης των καρδιαγγειακών νοσημάτων. Συγκεκριμένα, πάνω από 50% της μείωσης της θνησιμότητας από στεφανιαία νόσο οφείλεται σε τροποποίηση των παραγόντων καρδιαγγειακού κινδύνου, ενώ το 40% οφείλεται στη βελτίωση της θεραπευτικής αγωγής. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα μιας μεγάλης παγκόσμιας πολυκεντρικής μελέτης (INTERHEART), το 90% όλων των οξέων εμφραγμάτων μυοκαρδίου εξηγείται από 9 κοινούς και τροποποιήσιμους παράγοντες κινδύνου (κάπνισμα, δυσλιπιδαιμία, υπέρταση, σακχαρώδης διαβήτη, παχυσαρκία, κακή διατροφή, έλλειψη φυσικής άσκησης, κατανάλωση αλκοόλ και ψυχοκοινωνικοί παράγοντες). Παρά τα σημαντικά βήματα προόδου που έχουν γίνει στον τομέα της πρόληψης αλλά και της πληροφόρησης του κόσμου από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα, υπάρχουν ακόμα πολύ μεγάλα περιθώρια για βελτίωση των παραγόντων καρδιαγγειακού κινδύνου, ώστε να ελαττωθεί σημαντικά η καρδιαγγειακή νοσηρότητα και να αυξηθεί η επιβίωση και η ποιότητα ζωής.
Ελληνική πραγματικότητα
Σύμφωνα με τα δεδομένα της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, ο αριθμός θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα αυξήθηκε από 14.603 ανά 100.000 άτομα το 1971 σε 31.797 ανά 100.000 το 2001 (δηλαδή αύξηση 117%). Επιπλέον, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1970-1990, η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης που εμφάνισε αύξηση της θνησιμότητας από στεφανιαία νόσο. Ετσι, ο ελληνικός πληθυσμός μετά τις δεκαετίες του 1950-1960 έπαψε να ανήκει στους χαμηλού κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήματα πληθυσμούς.
Τα πρώτα δεδομένα στον ελλαδικό χώρο σχετικά με την επίπτωση των παραδοσιακών παραγόντων κινδύνου, προήλθαν από τη μελέτη των «Επτά χωρών», στην οποία η χώρα μας συμμετείχε με τις περιοχές της Κρήτης και της Κέρκυρας, στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Εκτοτε, πλήθος άλλων μελετών από πολλά κέντρα σε διάφορα διαμερίσματα της χώρας έχουν αναδείξει τη συχνότητα εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων και τη σχέση τους με τους παράγοντες κινδύνου. Η μελέτη «CARDIO 2000», που διεξήχθη κατά τη διάρκεια των ετών 2000-2002, με συμμετοχή ασθενών με οξύ στεφανιαίο επεισόδιο από καρδιολογικές κλινικές σε όλες τις περιοχές της χώρας, ανέδειξε ότι το κάπνισμα (ενεργητικό και παθητικό), η υπέρταση, η υπερχοληστερολαιμία, ο σακχαρώδης διαβήτης, το κληρονομικό ιστορικό στεφανιαίας νόσου και η κατάθλιψη συσχετίζονται με αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο. Το αντίθετο συμβαίνει με τη φυσική δραστηριότητα, την υιοθέτηση της μεσογειακής δίαιτας και το υψηλό μορφωτικό επίπεδο.
Η Ελλάδα κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δεκαετιών γνώρισε σημαντική, αν και ανισότιμη, κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη, με μεγάλη αύξηση του μέσου εισοδήματος, που μετέβαλε σε σημαντικό βαθμό την επίπτωση των καρδιαγγειακών παραγόντων κινδύνου. Ετσι, η Α΄ Πανεπιστημιακή Καρδιολογική Κλινική Αθηνών, στην προσπάθειά της να καταγράψει τις συνέπειες της δραματικής αλλαγής του τρόπου ζωής στη χώρα μας, διεξήγαγε τη μελέτη «Αττική» στο διάστημα 2001-2002, βασισμένη σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του ελληνικού πληθυσμού. Μία πενταετία αργότερα ακολούθησε η επανεξέταση των συμμετασχόντων στη μελέτη, που οδήγησε σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικά με τις μεταβολές της συχνότητας εμφάνισης των καρδιαγγειακών επεισοδίων και των παραγόντων κινδύνου.
Συγκεκριμένα, η συχνότητα εμφάνισης της καρδιαγγειακής νόσου αυξήθηκε κατά 11% στους άνδρες και κατά 6,1% στις γυναίκες κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, ποσοστά που μεταφράζονται σε 220 νέα περιστατικά τον χρόνο ανά 10.000 άνδρες και 122 νέα περιστατικά τον χρόνο ανά 10.000 γυναίκες. Παράλληλα, παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση των ποσοστών υπερχοληστερολαιμίας του πληθυσμού (κατά 24% στους άνδρες και κατά 18% στις γυναίκες) καθώς και αυξήσεις των ποσοστών σακχαρώδους διαβήτη (κατά 5%-6% αντίστοιχα), υπέρτασης (κατά 9%-10%), παχυσαρκίας (κατά 14%) και έλλειψης σωματικής δραστηριότητας (κατά 30%), ανεξαρτήτως ηλικίας. Οσον αφορά τις καπνιστικές συνήθειες, παρά το γεγονός ότι μια σημαντική μερίδα πληθυσμού διέκοψε το κάπνισμα, 22% των ανδρών και 25% των γυναικών το ξεκίνησε κατά τη διάρκεια αυτής της πενταετίας.
Είναι, λοιπόν, εμφανές ότι οι παράγοντες καρδιαγγειακού κινδύνου αυξάνονται με ταχύτατους ρυθμούς, ο ανθυγιεινός τρόπος ζωής εξαπλώνεται στον ελληνικό πληθυσμό, σε ανησυχητικά μάλιστα επίπεδα, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για άμεση δράση από πλευράς τόσο της επιστημονικής κοινότητας όσο και της πολιτείας στον τομέα της πρόληψης. Σε αντιδιαστολή με τα δυσάρεστα αυτά συμπεράσματα, ευχάριστη νότα αποτελεί το γεγονός ότι στην Ελλάδα βρίσκεται μία από τις πέντε τοποθεσίες με τα μεγαλύτερα ποσοστά μακροζωίας παγκοσμίως, το νησί της Ικαρίας. Η ομώνυμη μελέτη, η οποία διεξήχθη το 2009 εξετάζοντας 1.420 μόνιμους κατοίκους του νησιού ηλικίας άνω των 30 ετών, έδειξε ότι το ποσοστό των ατόμων ηλικίας άνω των 90 ετών ήταν πολύ υψηλότερο από τον μέσο όρο των ευρωπαϊκών πληθυσμών. Η πλειονότητα των ηλικιωμένων ανέφεραν καθημερινές φυσικές δραστηριότητες, υγιεινές διαιτητικές συνήθειες, αποφυγή καπνίσματος, συχνές κοινωνικές συναναστροφές, υιοθέτηση μεσημεριανού ύπνου και ιδιαίτερα χαμηλά ποσοστά κατάθλιψης, αποκαλύπτοντας έτσι τα πιθανά «μυστικά» της μακροζωίας και επιβεβαιώνοντας για άλλη μία φορά τον ρόλο των συνηθειών του τρόπου ζωής στην καρδιαγγειακή υγεία.
Το μέλλον της προληπτικής καρδιολογίας
Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον των ερευνητών στρέφεται ολοένα και περισσότερο όχι μόνο στην αναγνώριση και θεραπεία των παραγόντων καρδιαγγειακού κινδύνου, αλλά και στην πρόληψη της ίδιας της εμφάνισής τους (primordial prevention). Η τελευταία περιλαμβάνει την υιοθέτηση υγιεινών συνηθειών τρόπου ζωής από νεαρή ηλικία, όπως τακτική φυσική άσκηση, διατροφή χαμηλή σε ζωικά λιπαρά και πλούσια σε φυτικές ίνες και αντιοξειδωτικά, όπως για παράδειγμα η μεσογειακή διατροφή, αποφυγή της κατανάλωσης άλατος και της υπέρμετρης κατανάλωσης αλκοόλ, διατήρηση ενός ιδανικού σωματικού βάρους και βελτίωση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων κινδύνου (π.χ. προσπάθεια ελέγχου του εργασιακού στρες). Είναι πλέον γνωστό ότι πολλά χρόνια νοσήματα των ενηλίκων, όπως η παχυσαρκία και η αρτηριακή υπέρταση, έχουν τις ρίζες τους στην παιδική ηλικία καθώς τότε είναι το χρονικό διάστημα κατά το οποίο διαμορφώνονται οι περισσότερες συνήθειες του τρόπου ζωής.
Προκειμένου, όμως, να προληφθεί εξαρχής η εμφάνιση των παραγόντων κινδύνου είναι απαραίτητη η σωστή και έγκαιρη ενημέρωση του γενικού πληθυσμού. Το πρόγραμμα της Ελληνικής Εταιρείας Αθηροσκλήρωσης για τη διερεύνηση των αντιλήψεων του πληθυσμού σχετικά με την πρόληψη των καρδιαγγειακών νοσημάτων αποκάλυψε ότι οι Ελληνες δεν γνωρίζουν τις ανώτερες φυσιολογικές τιμές χοληστερόλης και σακχάρου σε ποσοστά 27% και 40% αντίστοιχα, ενώ ένας στους 5 συνανθρώπους μας δεν καταλαβαίνει τις συστάσεις των γιατρών για πρόληψη. Αν συνυπολογίσει κανείς ότι το 33% των ανδρών και το 47% των γυναικών με γνωστές διαταραχές λιπιδίων και το 10% ανδρών και γυναικών με γνωστές διαταραχές σακχάρου δεν λαμβάνουν καμία αγωγή (διαιτητική ή φαρμακευτική), είναι προφανές ότι ο πληθυσμός έχει άγνοια σχετικά με την πρόληψη της καρδιαγγειακής νόσου και την αντιμετώπιση των παραγόντων κινδύνου σε ανησυχητικό βαθμό.
* Ο Χρ. Πίτσαβος είναι καθηγητής Καρδιολογίας στην Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών, Α΄ Πανεπιστημιακή Καρδιολογική Κλινική
………………………………………………………………………………….
Συνεργασία πολιτείας και ιατρικής κοινότητας
Οι αλλαγές συνηθειών, συμπεριφορών και κοινωνικών αξιών είναι απαραίτητες για την πρόληψη των παραγόντων κινδύνου των καρδιαγγειακών νοσημάτων. Η διαρκής ενθάρρυνση της υιοθέτησης ενός υγιεινού τρόπου ζωής και αποφυγής βλαβερών συνηθειών, η εξάλειψη των ήδη εγκατεστημένων λανθασμένων αντιλήψεων και «επικίνδυνων» συμπεριφορών και η προαγωγή της ιδέας της Υγείας ως κοινωνικής αξίας, είναι χρέος τόσο της πολιτείας όσο και των γιατρών. Οι δημόσιες υπηρεσίες Υγείας πρέπει να παρέχουν συνεχή ενημέρωση στον πληθυσμό για τους παράγοντες κινδύνου μέσω προγραμμάτων αγωγής της υγείας σε σχολεία, πανεπιστήμια, δημόσιες υπηρεσίες, ΚΑΠΗ και ιδιωτικές επιχειρήσεις.
Ο ρόλος της εκπαίδευσης σχετικά με την πρόληψη των καρδιαγγειακών νοσημάτων στα σχολεία πρέπει να προωθείται μέσω νέων κοινωνικών αξιών. Η στενή συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών φορέων και φορέων υγείας είναι απαραίτητη σε κάθε επίπεδο. Ειδικές ομάδες πληθυσμού στις οποίες πρέπει να στραφεί η προσοχή είναι τα παιδιά και οι έφηβοι, οι οικογενειακές μονάδες, οι ηλικιωμένοι, οι μειονότητες, οι μετανάστες και τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Παράλληλα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν τη δυνατότητα να παίξουν σημαντικό ρόλο στην προαγωγή της εκπαίδευσης των πολιτών στην πρόληψη των παραγόντων κινδύνου.
Τέλος, είναι απαραίτητο να γίνει κατανοητό ότι η προώθηση της πρόληψης της εμφάνισης των παραγόντων κινδύνου των καρδιαγγειακών νοσημάτων, που αποτελούν σήμερα την κύρια αιτία νοσηρότητας του πληθυσμού, θα οδηγήσει σε σημαντική εξοικονόμηση πόρων για την υγεία. Η μαζική εξάλειψη βλαβερών συνηθειών, όπως το κάπνισμα και η καθιστική ζωή και η υιοθέτηση υγιεινών προτύπων διατροφής θα συνεισφέρουν σημαντικά στη μείωση των δαπανών (φαρμακευτικών, νοσηλείας και επεμβάσεων) για την αντιμετώπιση των καρδιαγγειακών νοσημάτων.
