Του Γιώργη Χαγιά*
Η πρόταση «οι αγορές ξέρουν καλύτερα» είναι λογικά ψευδής, είναι αντιφατική. Χρησιμοποιείται αφειδώς από τις ελίτ ως επωδός σε λογύδρια και κυρίως κατά το δοκούν. Ισως όμως να είναι ένα πειστικό επιχείρημα απέναντι σε όλους όσοι θέλουν να βλέπουν τη χώρα τους ως το νέο Ελντοράντο των αγορών.
Οταν η χώρα βρισκόταν στη δίνη του κυκλώνα πριν από τέσσερα χρόνια, οι αγορές ήταν «ασύδοτες» και «ανεξέλεγκτα κερδοσκοπικές». Πρόσφατα, όμως, το Μαξίμου και ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης αποθέωσαν την επιστημοσύνη των ελεύθερων αγορών που άνοιξαν πάλι τις αγκάλες τους για τη χώρα μας. «Οι αγορές ξέρουν», είπε ο κ. Βενιζέλος, «γιατί έχουν την οσμή του κέρδους» (10/4/2014) για να τον σιγοντάρει πηγή στο Μαξίμου «Η ψυχολογία της αγοράς είναι ενδεικτική του κλίματος για την Ελλάδα» και «όσοι κάνουν κριτική δεν ξέρουν ούτε από αριθμητική». Ο πρωθυπουργός, δε, σε τηλεοπτική συνέντευξή του (6/5/2014), υπερθεμάτισε σε ηρωικό τόνο: «[...] οι εχθροί της Ελλάδας έκαναν υπόκλιση στις θυσίες του ελληνικού λαού», και συμπλήρωσε με έμφαση «[...] ο μόνος αντικειμενικός παρατηρητής που δεν λέει ποτέ ψέματα είναι οι αγορές».
Ολες οι παραπάνω δηλώσεις είναι λογικά ψευδείς, θεωρητικά και πρακτικά.
Θεωρητικά, με τον ανθρωπομορφισμό των αγορών δεν επιτυγχάνεται ορθολογισμός. Γιατί; Διότι ούτε οι άνθρωποι των αγορών -και δη των απορρυθμισμένων- ούτε ο άνθρωπος ως είδος-Homo sapiens sapiens, ξέρουν πάντοτε. «Ξέρω» σημαίνει ότι γνωρίζω κάτι καλά, επίσταμαι, όχι από τύχη ή από τις αισθήσεις ή από φήμη, αλλά υπό το «φως του Λόγου», όπως θα έλεγαν οι Σχολαστικοί. Και, κυριότερα, ο άνθρωπος δεν μαθαίνει.
Η νεοκλασική οικονομική θεωρία επιμένει στην εξιδανικευμένη εικόνα του δρώντος ως αψεγάδιαστου επεξεργαστή άπειρου όγκου πληροφοριών, που λαμβάνει ορθολογικές αποφάσεις, γιατί απλά όλα μπορούν να υπολογιστούν. Ωστόσο, ποτέ δεν επιτυγχάνεται ο απόλυτος υπολογισμός, όσο κι αν αυτός μαθηματικοποιείται (βλ. πιο πάνω περί «αριθμητικής»), όσο κι αν μπαίνει σε αλγοριθμικές εξισώσεις που οδηγούν σε σίγουρο κέρδος, επειδή δεν μπορεί προσμετρηθεί η ανθρώπινη ροπή προς τη σφαλερότητα. Κανένα μαθηματικό μοντέλο δεν συνέλαβε στην έκτασή του το ανθρώπινο φαινόμενο. Ο άνθρωπος δεν είναι επεξεργαστής άπειρων terabytes· είναι ανάδυση υποστρωμάτων: του νευροφυσιολογικού, του ψυχικού-γνωσιακού, και του κοινωνικού, ήτοι, της φύσης του αλλά και του νόμου που την ελέγχει. Η απορρυθμισμένη αγορά είναι φύση χωρίς νόμο. Εχει το ορεκτικόν της ανεξέλεγκτο.
Η όποια ορθολογικότητα απαντάται στις αγορές είναι εργαλειακή: μεγιστοποίηση οφέλους με το μικρότερο δυνατό κόστος. Ποτέ δεν εξετάζεται το μοραλιστικό πρόσημο του σκοπού, παρά μόνο το, κατά το δυνατόν και ορθολογικότερα, αποτελεσματικό μέσο για την επίτευξή του. Ας είναι και πυρηνική κεφαλή αυτό το μέσο.
Ο περιβόητος σπεκουλαδόρος George Soros επένδυσε στον homo psychologicus, που δρα με το ένστικτο, τον φόβο και την αβεβαιότητα. Κέρδισε πολλά, αν και ήξερε ότι κάποτε θα έχανε γι’ αυτόν ακριβώς τον «λόγο» για τον οποίον κέρδιζε, την ανορθολογικότητα στην ανθρώπινη κρίση. Αντίθετα, οι Meriwether (Salomon Brothers), Black (Goldman Sachs), Scholes (Stanford) και Merton (Harvard) -Νόμπελ Οικονομικών οι δύο τελευταίοι γι’ αυτή τη μέθοδο- επένδυσαν στον homo œconomicus (το υπόδειγμα του ιδιοτελούς δρώντος, που αποφασίζει ορθολογικά), φτιάχνοντας το 1994 την υπέρτατη μαθηματική φόρμουλα λελογισμένου ρίσκου για σίγουρο κέρδος, το γνωστό πλέον LTCM (Διαχείριση Μακροπρόθεσμου Κεφαλαίου). Θησαύριζαν για τρία χρόνια έχοντας πίσω τους μεγάλες τράπεζες. Μετά τους έπιασε κι αυτούς το δόκανο της έπαρσης από την ψευδαίσθηση περί βέβαιης στάθμισης όλων των μεταβλητών, την απόλυτη μακροοικονομική γνώση και την προβλεψιμότητα των παγκόσμιων συμβάντων. Φαλίρισαν. Το περιθώριο πλήρους αποτυχίας μέσα σε μία χρονιά ήταν μόλις 1 προς 1024. Το 1998 όμως έφερε την πτώση των εσόδων από το πετρέλαιο, τη ρωσική κρίση, παρατεταμένη αστάθεια, αβεβαιότητα και πανικό στις αγορές, και όλα τα υπόλοιπα είναι ιστορία. Α! Και μην ξεχάσουμε ότι και τα δύο μοντέλα, ανορθολογισμού και ορθολογισμού, δεν παρέλειψαν να υπερδανειστούν, πολλαπλάσια πάνω από το κεφάλαιό τους, πριν τζογάρουν. Ατιμη απληστία.
Πρακτικά, λοιπόν, και σε συνέχεια με τα πιο πάνω, η λογική αντίφαση προκύπτει από μια προϊστορία πλούσια σε ανορθολογικές, ψυχοπαθολογικές, συμπεριφορές των ανθρώπων των αγορών.
Οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν. Οι άνθρωποι των αγορών μπορεί ενίοτε να ξέρουν να διαβάζουν καλά τα νούμερα, αλλά σπάνια διαβάζουν ιστορία, και δη την οικονομική, την ιστορία του χρήματος. Μόνο εκ των υστέρων και όταν επέρχεται ο «Αρμαγεδδών» θυμούνται όλοι τα «Κραχ», τις «φούσκες», τις χρηματιστηριακές φρενίτιδες και καταρρεύσεις, τον «φόβο» και τον «πανικό» των αγορών. Το Κραχ του 1929 και η Μεγάλη Υφεση, η Μαύρη Δευτέρα (1987), η κρίση των Αποταμιεύσεων και Δανείων στις ΗΠΑ στη δεκαετία του 1980, η ασιατική κρίση του 1997, της Ρωσίας το 1998, της Αργεντινής (1999-2002), η πρόσφατη «φούσκα» των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ και οι περιπτώσεις της Ισλανδίας, της Ιρλανδίας και του ευρωπαϊκού Νότου, είναι μερικά μόνο παραδείγματα ανορθολογισμού των αγορών και συνεπώς της λογικής αντίφασης και άρνησης στην οποία υπέπεσαν και -κατά τα δηλούμενά τους- θα συνεχίσουν να υποπίπτουν, εφόσον δεν (αυτο)ελέγχονται, οι κυβερνήσεις.
Οι αγορές έχουν τους κανόνες τους, τον εξής έναν: μυρίζονται μεν το κέρδος, αλλά υπόκεινται σε καθεστώς άρνησης (state of denial) προ της επερχόμενης καταστροφής. Δεν ξέρουν. Ορέγονται όμως και οσμίζονται το θήραμα, ιδίως όταν το τελευταίο υποκύπτει ως εύκολη λεία στην αυθεντία τους.
………………………………………………………………………………………………………
* Υπ. δρ Εξωτερικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
