Του Αριστείδη Μπαλτά*

Στον Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527) χρωστάμε την ψυχρή ανάλυση των λειτουργιών της κεντρικής πολιτικής σκηνής και ιδιαίτερα εκείνου που δεσπόζει εκεί, του «Πρίγκηπα» ή «Ηγεμόνα». Η ανάλυση είναι ψυχρή, με την έννοια ότι είναι πλήρως απογυμνωμένη από κάθε θεολογικό, ιδεολογικό ή ηθικό χρώμα που θα μετρίαζε τη σκληρότητα των διατυπώσεων. Γι’ αυτό «μακιαβελισμός» έφτασε να σημαίνει τον αδίστακτο κυνισμό που φαίνεται να συνοδεύει κάποιες φορές τις πράξεις και τις συμπεριφορές ενός ισχυρού πολιτικού ηγέτη.

Αλλά ο Μακιαβέλι δεν ενδιαφέρεται να ωραιοποιήσει. Επιδιώκει να αναδείξει τα γνωρίσματα της ηγετικής πολιτικής λειτουργίας κατά τους όρους αυτονομίας της όχι μόνον από ηθικά και ιδεολογικά ζητούμενα αλλά και από όσα διαδραματίζονται στην κοινωνία εν γένει. Αργότερα ο Πουλαντζάς θα διατυπώσει επιγραμματικά τους όρους μιας τέτοιας αυτονομίας: το πολιτικό επίπεδο είναι σχετικά αυτόνομο, γιατί είναι αυτό που συμπυκνώνει, ολοκληρώνει και εκπροσωπεί όλα όσα συμβαίνουν σε όλους τους χώρους και σε όλες τις βαθμίδες ενός κοινωνικού σχηματισμού.

Κατά τον Μακιαβέλι, ο Ηγεμόνας θα κατακτήσει και θα διατηρήσει τη θέση του αν κατορθώσει να συμπυκνώσει και να εκφράσει με επάρκεια ένα κοινωνικό και πολιτικό αίτημα καθοριστικής σημασίας για τη συγκυρία. Στον χρόνο και τον τόπο που έγραφε, τέτοιο αίτημα ήταν η πολιτική ενοποίηση της Ιταλίας προκειμένου να καταστεί ικανή να αντεπεξέλθει στις πιέσεις των ήδη ισχυρών κρατών της Γαλλίας και της Ισπανίας.

Από τα χαρακτηριστικά που οφείλει να συγκεντρώνει ο Ηγεμόνας ο Μακιαβέλι αναδεικνύει κυρίως δύο: Το πρώτο είναι ό,τι αποκαλεί virtù, δηλαδή κάτι σαν «πολιτική αρετή». Η «αρετή» εδώ δεν έχει ηθικό χαρακτήρα, δηλαδή δεν ενδιαφέρει αν ο Ηγεμόνας είναι «καλός» ή «κακός». Ενδιαφέρει μόνον το να είναι ικανός να δρα με αποκλειστικό γνώμονα εκείνο που απαιτούν κάθε φορά οι περιστάσεις και άρα το να μπορεί να φαίνεται γενναιόδωρος ή εκδικητικός, σκληρός ή επιεικής ανάλογα με τις πολιτικές απαιτήσεις του εκάστοτε παρόντος.

Η «πολιτική αρετή» ταυτίζεται αποκλειστικά με την ικανότητα του Ηγεμόνα να αναγνωρίζει κάθε στιγμή τις δυνατότητες που σοβούν στη συγκυρία και να συλλαμβάνει το τι απαιτεί η εκάστοτε στιγμή προκείμενου να γίνουν πράξη αυτές οι δυνατότητες. Συνακόλουθα, η ίδια «αρετή» ταυτίζεται με την τόλμη που θα του επιτρέψει να αναλάβει τις συναφείς πρωτοβουλίες και να τις φέρει σε αίσιο πέρας. Με άλλα λόγια, ο Ηγεμόνας οφείλει να έχει την ικανότητα να αναγνωρίζει κάθε στιγμή τον «αδύνατο κρίκο» της συγκυρίας και να τον αδράχνει αποφασιστικά, ώστε να σύρει τη συγκυρία ολόκληρη προς την κατεύθυνση της πολιτικής στόχευσης που θα τον φέρει ή θα τον διατηρήσει στη θέση, ακριβώς, του Ηγεμόνα.

Το δεύτερο που έχει ανάγκη ο Ηγεμόνας είναι η fortuna, δηλαδή η τύχη. Αν δεν υπάρχει «τύχη» όπως την εννοεί ο Μακιαβέλι, τότε η πολιτική αρετή είτε μένει ανενεργή είτε οδηγεί σε καταστροφικούς βολονταρισμούς. Η «τύχη», όμως, δεν συνιστά εδώ δώρο εξ ουρανού. Αυτή συναρτάται ευθέως με τα χαρακτηριστικά του αντίστοιχου κοινωνικού όλου όπως διαπλέκονται κατά την αντίστοιχη συγκυρία. Με άλλα λόγια, προκειμένου να αναλάβει επιτυχημένα τις πρωτοβουλίες που του υπαγορεύει η πολιτική αρετή του, ο Ηγεμόνας είναι υποχρεωμένος να στηρίζεται στην κατά το δυνατόν ακριβή γνώση εκείνων που συμβαίνουν, φανερά ή υπόκωφα, στους διαφόρους χώρους και βαθμίδες του κοινωνικού σχηματισμού, εκείνων που ενοποιούν και εκείνων που διαιρούν, εκείνων που εκφράζουν βαθύτερες επιθυμίες ή αιτήματα και εκείνων που αποτελούν απλώς θορύβους επιφανείας.

Μόνον έτσι θα μπορέσει να εκτιμήσει σωστά αν και κατά πόσον οι κοινωνικές δυνάμεις συγκλίνουν και μπορούν να συντονιστούν με τρόπο ικανό να στηρίξει και να πολλαπλασιάσει τις πρωτοβουλίες που θα αναλάβει η πολιτική αρετή του. Αυτό που ο Μακιαβέλι ονομάζει «τύχη» θα μπορούσε έτσι να αναχθεί σε εκείνα που μπορεί να εντοπίσει η «συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης».

Ο Γκράμσι επεξεργάστηκε τα παραπάνω και καινοτόμησε θεωρώντας ότι Ηγεμόνα μπορεί να αποτελέσει ένα συλλογικό πολιτικό υποκείμενο που θα συγκεντρώνει ανάλογα γνωρίσματα. Αλλά, ως ακριβώς συλλογικό, ένα τέτοιο υποκείμενο δεν μπορεί παρά να συνέχεται από αξιακά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά που συνάδουν με τον κεντρικό πολιτικό στόχο του, ενώ βεβαίως οφείλει να εκλέγει δημοκρατικά τον δικό του ηγέτη. Ενας τέτοιος ηγέτης εκλέγεται τόσο γιατί συμπυκνώνει χαρακτηριστικά σαν αυτά που αναλύει ο Μακιαβέλι όσο και γιατί εκφράζει τα εν λόγω αξιακά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά. Οι δουλείες στις οποίες υπόκειται είναι άρα διπλές και μάλιστα συχνά σε ένταση μεταξύ τους.

Ο Μακιαβέλι ήδη υπογραμμίζει ότι στην κεντρική πολιτική σκηνή κυριαρχεί εξ αντικειμένου το φαίνεσθαι έναντι του είναι. Στην τηλεοπτική εποχή μας το γνώρισμα αυτό έχει θεριέψει. Ενα συλλογικό πολιτικό υποκείμενο, και ακόμη περισσότερο ο ηγέτης του, απειλούνται έτσι από την ύπουλη δουλεία της εικόνας. Μόνο αντίδοτο είναι η αντιμετώπιση του ζητήματος από την ίδια τη λειτουργία του συλλογικού πολιτικού υποκειμένου με βάση τα αξιακά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά που τη συνέχουν ως ακριβώς συλλογική, δηλαδή δημοκρατική.

Διαφάνηκε, ελπίζω, το ότι οι δουλείες στις οποίες υπόκειται ένας αυθεντικός πολιτικός ηγέτης είναι ιδιαίτερα πολύπλοκες, διατηρώντας εξαιρετικά σύνθετες σχέσεις. Και είναι βέβαιο πως 800 λέξεις δεν αρκούν για την απαιτούμενη ανάλυση έστω και υπό τους όρους τής εδώ σχηματικότητας.

…………………………………………………..

* Ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ