«Ελεύθερο κράτος; Τι είναι αυτό;»
Καρλ Μαρξ, Η κριτική του προγράμματος της Γκότα

Του Γιάννη Ανδρουλιδάκη

Από το 1864 που ιδρύεται η Διεθνής Ενωση των Εργαζομένων (γνωστότερη ως Α’ Διεθνής) μέχρι τα τέλη του 1872 που παύει να υπάρχει, μεσολαβούν οκτώ ολόκληρα χρόνια. Από αυτά, ο Μιχαήλ Μπακούνιν, εμβληματικός ηγέτης της αναρχικής τάσης του αντιεξουσιαστικού σοσιαλισμού, πέρασε μέσα στην οργάνωση λιγότερα από τα μισά. Ουσιαστικά προσχωρεί σε αυτήν το 1868, αλλά οργανικά μόνο μετά το 1869, όταν αποδέχεται τη διάλυση της Συμμαχίας της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και τη διάχυσή της μέσα στη Διεθνή και διαγράφεται τον Σεπτέμβριο του 1872 στο συνέδριο της Χάγης, που αποτέλεσε και το κύκνειο άσμα της οργάνωσης.

Ωστόσο, από το μέτρημα θα ήταν σκόπιμο να αφαιρεθούν κάποιοι μήνες του 1870, όταν ο Μπακούνιν, παρασυρμένος από μια από τις συχνές παρορμήσεις του, εγκαταλείπει τη Διεθνή για να ασχοληθεί με τις συνωμοσίες ενός σχεδόν διαταραγμένου Ρώσου μηδενιστή, του Νετσάγιεφ, αφήνοντας τους συνεργάτες του μόνους με τον Μαρξ.

Γιατί λοιπόν η ιστορία της Διεθνούς στιγματίζεται από τη σύγκρουση Μαρξ – Μπακούνιν και για ποιον λόγο ο Ρώσος θεωρητικός του αναρχισμού –ρεύμα το οποίο, σύμφωνα με έναν διαδεδομένο αλλά ανακριβή μύθο, είχε σημαντική συμμετοχή σε επαναστατικά γεγονότα μόνο στην Ισπανία του 1936- απολαμβάνει θέση στο βάθρο των μεγαλύτερων μορφών της οργάνωσης, δίπλα σε αυτήν του Γερμανού φιλοσόφου που ήταν αυτός που την ίδρυσε και αυτός που αποφάσισε τη διάλυσή της;

Η απάντηση ενός ουδέτερου παρατηρητή θα μπορούσε να είναι «μα, γιατί ο Μπακούνιν είχε δίκιο». Αυτό όμως παραμένει ένα υποκειμενικό και ύστερο ιστορικό συμπέρασμα.

Αντικειμενικό αντίθετα είναι ότι οι ενστάσεις του Μπακούνιν στις διακηρύξεις του Μαρξ μέσα στη Διεθνή είναι οι ίδιες ενστάσεις που το σοσιαλιστικό κίνημα έθεσε ξανά και ξανά στον εαυτό του στον ενάμιση αιώνα που ακολούθησε, όποτε βρέθηκε εγκλωβισμένο στις αντιφάσεις του και απομακρύνθηκε από τον στόχο της συνύπαρξης της «ελευθερίας του καθενός» με την «ισότητα όλων».

Ας τις εξετάσουμε σε συντομία:

1. Στο επίπεδο της οργάνωσης, ο Μπακούνιν προτάσσει την κοινωνική οργάνωση έναντι της πολιτικής και σε άμεση συνάρτηση την προτεραιότητα της κοινωνικής έναντι της πολιτικής πάλης. Αυτό, πέρα από ξεκάθαρη άρνηση του κοινοβουλευτισμού ως πεδίο παρέμβασης του εργατικού κινήματος –στην οποία ορθά διαβλέπει τον κίνδυνο της ενσωμάτωσης-, εμπεριέχει την ιδέα ότι η επαναστατική οργάνωση πρέπει να εμπεριέχει στη δομή της το σπέρμα της νέας κοινωνίας. «Οσο αυταρχική, εξουσιαστική (…) και εχθρική προς τη φυσική ανάπτυξη των λαϊκών ενστίκτων είναι η οργάνωση του Κράτους», γράφει, «τόσο η οργάνωση της Διεθνούς οφείλει να είναι ελεύθερη, φυσική και σύμφωνη με κάθε σημείο τους»[1]. Και αντιλαμβανόμενος ως πεδίο αυτής της φυσικής οργάνωσης τους χώρους δουλειάς, εισάγει τον αναρχοσυνδικαλισμό, στον οποίο το συνδικάτο αποτελεί ένα εργαστήρι των σχέσεων της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

2. Στο επίπεδο της νέας κοινωνίας, προτάσσει την ομοσπονδία των παραγωγών αρνούμενος τον ευφημισμό του «εργατικού κράτους», προβλέποντας ότι αυτό θα γεννήσει μια νέα μορφή δυνάστη, τον «σοσιαλιστή γραφειοκράτη», και αυτός με τη σειρά του θα δώσει ζωή στις «πιο καταπιεστικές και ανελεύθερες κοινωνίες της ιστορίας». Οι φόβοι του αυτοί λοιδορήθηκαν από τον Μαρξ, καθόλου ωστόσο από την εξέλιξη των πραγμάτων.

3. Στο επίπεδο της επαναστατικής προοπτικής, αντιπαρατάσσει μια ικανή δόση βολονταρισμού στον επιστημονισμό του Μαρξ. Διαβλέποντας ότι η Ιστορία δεν υπόκειται σε κανόνες με τους όρους που το κάνει η φυσική ή η χημεία, αρνείται τον ντετερμινιστικό χιλιασμό σχετικά με τον ρόλο του προλεταριάτου και το εντάσσει μέσα στην υποκειμενική κοινωνική κίνηση. Μια ενδιαφέρουσα διαφωνία θα γεννηθεί από αυτή τη θέση. Ενώ ο Μαρξ προβλέπει ότι η επανάσταση θα είναι υπόθεση του προηγμένου προλεταριάτου (βρετανικού και γερμανικού), ο Μπακούνιν τη θεωρεί πιθανότερη εκεί όπου οι προλετάριοι πρώτης γενιάς έχουν άμεση τη μνήμη της αγροτικής αυτονομίας: στη Ρωσία και την Ισπανία. Κι όταν στα 1870, ο Μαρξ θα υποστηρίξει το πιο «προηγμένο» γερμανικό προλεταριάτο στον γαλλο-πρωσικό πόλεμο, ο Μπακούνιν θα αντιληφθεί τη δυνατότητα μιας «γαλλικής επανάστασης μεγαλύτερης από αυτή του 1789», προλογίζοντας την Κομμούνα του Παρισιού που θα ξεσπάσει λίγους μήνες αργότερα.

Η πολιτική ενσωμάτωση της σοσιαλδημοκρατίας, η αυτονομία των κοινωνικών κινημάτων από τους πολιτικούς μηχανισμούς, η καταπίεση της εργατικής τάξης στο όνομά της, μέσω της συγκρότησης νέων λεβιαθανικών κρατών, η ατομική ελευθερία μέσα στη συλλογικότητα, ζητήματα που μονοπώλησαν τη σκέψη του εργατικού κινήματος στον 20ό αιώνα, τέθηκαν από τον Μπακούνιν πρώτα, πολλές δεκαετίες πριν. Οι ιδέες του ηττήθηκαν στη Διεθνή αλλά δικαιώθηκαν. Είναι λοιπόν ο Μπακούνιν «ο μόνος μαρξιστής που έπεσε μέσα»; Ακόμα κι αν αυτός ο αφορισμός θα δυσαρεστούσε μαρξιστές και αναρχικούς, είναι βέβαιο ότι είναι μια ρήση του Μπακούνιν αυτή που καλύτερα περιγράφει μέχρι σήμερα τη σοσιαλιστική περιπέτεια που ξεκίνησε με τη Διεθνή: «Ελευθερία χωρίς σοσιαλισμό είναι προνόμια και αδικία. Σοσιαλισμός χωρίς ελευθερία είναι υποδούλωση και βαρβαρότητα».

[1] «Η οργάνωση της Διεθνούς», στο Μ. Μπακούνιν, Για την ελευθερία του καθενός και την ισότητα όλων, εκδ. Καινά Δαιμόνια, Αθήνα 2009