Του Αλέξανδρου Χρύση*
Στην ιστορία των ιδεών και των κινημάτων, η Α’ Διεθνής έχει καταγραφεί όχι μόνον ως έκφραση οργανωτικής αναβάθμισης της πάλης των τάξεων από την πλευρά και με πρωτοβουλία του ευρωπαϊκού προλεταριάτου, αλλά και ως πεδίο αντιπαράθεσης, συχνά μάλιστα με όρους πολεμικής, ανάμεσα στους εκπροσώπους ιδεολογικών ρευμάτων, που εντάχθηκαν στους κόλπους της και πρωταγωνίστησαν στη ζωή και στον θάνατό της. Κορυφαία, από αυτήν την άποψη, αποδείχτηκε η πολυσυζητημένη –συχνά μάλιστα με σχηματικό τρόπο και ηθικολογικό τόνο- σύγκρουση Μαρξ και Μπακούνιν, μια σύγκρουση που προδιέγραψε σε μεγάλο βαθμό την, σε βάθος χρόνου και μέχρι τις μέρες μας, ταραχώδη σχέση μαρξισμού και αναρχισμού.
Εκτεταμένη, αν και όχι πάντα εξίσου καλά τεκμηριωμένη, αποδεικνύεται η ιστορική προσέγγιση της συγκεκριμένης διαπάλης, ενώ η πολιτική ανάγνωσή της υποτάσσεται συνήθως, ένθεν κακείθεν, στις ανάγκες μιας επιφανειακής αγιογράφησης/δαιμονοποίησης του Μαρξ και του Μπακούνιν, κατά περίπτωση.
Και όμως! Το πολύμορφο και πολυδιάστατο υλικό, τα θεωρητικά και ιστορικά τεκμήρια που συναρτώνται, αμέσως και εμμέσως, με τη δράση του Μαρξ και του Μπακούνιν στη «Διεθνή Ενωση Εργατών» αποκαλύπτουν εν τέλει το πλούσιο ανθρωπολογικό υπόστρωμα της μετωπικής ρήξης τους. Αν αντιπαραθέσει κάποιος τα ιδρυτικά, τα καταστατικά κείμενα και τις αποφάσεις των συνεδρίων της Α’ Διεθνούς, που συνίστανται σε διατυπώσεις ή εκφράζουν, σε μεγάλο βαθμό, τις θέσεις του ίδιου του Μαρξ, προς τις θεματικά συναφείς συγγραφές του Μπακούνιν, επιχειρώντας ταυτόχρονα να απαλλαγεί από το στενά οργανωτικό φορτίο της συγκεκριμένης διαπάλης, δεν θα δυσκολευτεί να διακρίνει τις βαθύτερες, τις οντολογικές διαφορές που ορίζουν τους κόσμους των δύο επαναστατών.
Υπαινίσσομαι ότι, αν θέλουμε όχι απλώς να περιγράψουμε, αλλά να κατανοήσουμε τη διαμάχη Μαρξ και Μπακούνιν ως αποφασιστική συνιστώσα της Α’ Διεθνούς και, κυρίως, ως κήρυξη ενός διαρκούς πολέμου μαρξισμού και αναρχισμού, οφείλουμε να διαβάσουμε τις θέσεις και τις αντιθέσεις των δύο ρευμάτων υπερβαίνοντας τα ασφυκτικά και παραμορφωτικά όρια μιας οργανωτικής ρήξης. Υποστηρίζω, πιο συγκεκριμένα, ότι η σύγκρουση Μαρξ-Μπακούνιν εξέφραζε κάτι πολύ σημαντικότερο και βαθύτερο από την ανάγκη ελέγχου μιας διεθνούς οργάνωσης, της «Διεθνούς Ενωσης Εργατών». Ο κοσμοθεωρητικός ορίζοντας του Μαρξ διαφέρει ουσιαστικά από εκείνον του Μπακούνιν. Οι προσεγγίσεις τους στα θεμελιώδη φιλοσοφικά ζητήματα της σχέσης ανθρώπινης φύσης και Ιστορίας, ελευθερίας και αναγκαιότητας, ζωής και επιστήμης διαφέρουν ριζικά. Αλλά και ο τρόπος με τον οποίο κατανοούν φιλοσοφικά την Αρνηση είναι επίσης διαφορετικός. Το μπακουνικό πάθος της καταστροφής δεν είναι συμβατό με τη μαρξική διαλεκτική της άρσης.
Η ενδεικτική, αλλά όχι τυχαία καταγραφή προϊδεάζει, θαρρώ, και για τις διαφορές του Μαρξ και του Μπακούνιν απέναντι στην πολιτική και το κράτος. Η σφοδρή αντιπαράθεσή τους στις γραμμές της Α’ Διεθνούς αποτυπώνει το αγεφύρωτο των αντιλήψεών τους. Αυτός καθαυτός ο στόχος της «κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας» από την εργατική τάξη, ακόμη και αν αποβλέπει στη συντριβή του αστικού κράτους και στη συγκρότηση μιας εργατικής δημοκρατίας, όπως το έθετε ο Μαρξ, είναι, για τον Μπακούνιν, εξαρχής και σε κάθε περίπτωση υπονομευμένος. Σε τελική ανάλυση, από αναρχική οπτική, δεν υπάρχει νόημα να διακρίνει κανείς μεταξύ αστικής και προλεταριακής πολιτικής σε κάθε περίπτωση, η πολιτική είναι μια βέβηλη υπόθεση, από την οποία οι επαναστάτες οφείλουν να απέχουν. Ο Μαρξ δεν μπορεί παρά να απαντήσει με τον δικό του απαξιωτικό τρόπο στο αναρχικό κήρυγμα αδιαφορίας απέναντι στην πολιτική: «Αν οι εργάτες αντικαταστήσουν τη δικτατορία της αστικής τάξης με τη δική τους επαναστατική δικτατορία, τότε [σύμφωνα με τους αναρχικούς] είναι ένοχοι εγκλήματος-αρχής. Καθότι προκειμένου να ικανοποιήσουν τις δικές τους άθλιες βέβηλες καθημερινές ανάγκες και να συνθλίψουν την αντίσταση της αστικής τάξης, αυτοί, αντί να κατεβάσουν τα χέρια και να καταργήσουν το κράτος, προσδίδουν στο κράτος μια επαναστατική και μεταβατική μορφή».
Πόσο περισσότερο θα μπορούσε να απέχει ο κόσμος του Μαρξ από αυτόν του Μπακούνιν και, με όποιο κίνδυνο γενίκευσης, ο μαρξισμός από τον αναρχισμό; Οι εξελίξεις στην Α’ Διεθνή, αν δεν εγκλωβιστούμε σε στενά πολιτικές ή ψυχολογικές αναγνώσεις, μας δίνουν την απάντηση πέραν του καλού και του κακού. Ο Μαρξ και ο Μπακούνιν, διαμέσου της ρήξης τους, επιβεβαίωσαν εν τέλει ότι πολλές φορές πίσω από τις ίδιες λέξεις -ελευθερία, πολιτική, σοσιαλισμός- τα νοήματα και τα πράγματα, οι ίδιοι οι άνθρωποι ως δημιουργοί τους, δηλώνουν τη διαφορά τους, δηλαδή το ασύμπτωτο της αλήθειας του ενός με εκείνη του άλλου. Αξίζουν της προσοχής μας!
……………………………………………………………………………………
* Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου
