Του Λευτέρη Κουγιουμουτζή
Οι μεγάλοι εκπαιδευτικοί χάρτες, αυτοί που κρέμονται μέσα στις αίθουσες διδασκαλίας ή σκονίζονται κατά καιρούς στις αποθήκες των σχολείων τυλιγμένοι σε ροδέλες, πάντα ασκούσαν πάνω μου μια ιδιότυπη, μυστηριακή γοητεία. Χάρτες πολιτικοί, με τις διοικητικές διαιρέσεις της ελληνικής επικράτειας, με τα όρια της Ευρωπαϊκής Ενωσης, με τα σύνορα των κρατών του κόσμου. Χάρτες γεωφυσικοί, με τα όρη, τα ποτάμια και τους κάμπους να διακρίνονται το καθένα με το χαρακτηριστικό του χρώμα και σύμβολο και να ονοματίζονται.
Αυτοί που με καθήλωναν, όμως, ήταν οι ιστορικοί χάρτες. Μπορούσα να περνώ ώρες ολόκληρες μπροστά τους και να με ταξιδεύουν στον χρόνο. Ο ελληνικός αποικισμός, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, οι αλεξανδρινές κτήσεις και η Ελληνιστική εποχή, τα όρια του Βυζαντίου επί Ιουστινιανού, οι ευρωπαϊκές Ηγεμονίες του Μεσαίωνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία στη μέγιστη ακμή της.
Οι πόλεμοι του Βοναπάρτη, η Επανάσταση του ’21 και οι διαδοχικές επεκτάσεις του ελληνικού κράτους ώς την ένωση των Δωδεκανήσων. Χάρτες με σύνορα και όρια, με βέλη να αποτυπώνουν στρατιωτικές προελάσεις κι υποχωρήσεις, με διακεκομμένες γραμμές και χρωματισμένες περιοχές να υποδηλώνουν προσαρτήσεις κι αποσχίσεις εδαφών, με παραρτήματα και υπομνήματα.
Χάρτες συνήθως φτιαγμένοι στα μέτρα του εθνικού μύθου που εξυπηρετούσε τις ηγεσίες κάθε εποχής. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, πάντα στους χάρτες της Ελλάδας τοποθετούνταν σε παράρτημα και η Κύπρος. Ηταν οι καιροί της «εθνικής διεκδίκησης» της ένωσης και η Μεγαλόνησος έπρεπε να παρουσιάζεται από την κρατική εκπαιδευτική προπαγάνδα ως τμήμα της ελληνικής επικράτειας στα μάτια των μελλοντικών πολιτών.
Μετά το 1974 και τις παλινωδίες της ακροδεξιάς, στείρας και κοντόφθαλμης εθνικιστικής πολιτικής που ακολουθήθηκε ώς τότε, η Κύπρος άρχισε να εξαφανίζεται από τους σχολικούς χάρτες και από τη συλλογική μας μνήμη. Δεν επεξεργαστήκαμε τους λόγους και τις αιτίες που οδήγησαν στη συμφορά, τον θάνατο και την προσφυγιά. Περιοριζόμαστε σε δακρύβρεχτα μνημόσυνα, ανέξοδα αλυτρωτικά συνθήματα και επίρριψη ευθυνών αποκλειστικά σε τρίτους. Καμία αυτοκριτική δεν κάναμε, καμιά εμβάθυνση δεν επιδιώξαμε, κανένα μάθημα δεν πήραμε. Συμπεριφερθήκαμε σαν να μην έγινε ποτέ τίποτα, διαγράψαμε το ενοχλητικό ζήτημα από τους χάρτες και τη θύμησή μας και πήγαμε παρακάτω.
Η ίδια πεπατημένη ακολουθήθηκε και σε άλλα μεγάλα ζητήματα που μας απασχόλησαν κατά τη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας μας. Το ελληνικό κράτος αποθάρρυνε για χρόνια μετά το 1922 τη δημιουργία μικρασιατικών σωματείων, στην απέλπιδα προσπάθειά του ν’ αποτινάξει από πάνω του τον βαρύ μανδύα της Καταστροφής. Ξανά, καμία αυτοκριτική και ρεαλιστική ανάλυση αιτίων και γεγονότων, καμία ανάληψη ευθύνης. Μια γρήγορη, προσχηματική δίκη και μετά διαγραφή του συμβάντος. Οι εκδηλώσεις για τη Μικρασία συνήθως ξεχειλίζουν από συναίσθημα, οργή, πάθος και εθνικιστική ρητορική. Ακολουθούν το μοντέλο του καλού και του κακού, του θύτη και του θύματος. Και οι εκπαιδευτικές αναφορές, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δαιμονοποιούν τον «προαιώνιο εχθρό» και αναδεικνύουν τον «δόλιο ρόλο των μεγάλων δυνάμεων».
Γι΄ αυτές τις τελευταίες, από μικροί μαθαίνουμε ότι μας επιβουλεύονται και διαφεντεύουν τις τύχες μας κι ότι είμαστε οι αιώνια αδικημένοι και κατατρεγμένοι. Τα ίδια για τον πόλεμο του 1897, τις εμφύλιες συρράξεις, τα κάθε λογής πραξικοπήματα, τα ίδια για τις πάμπολλες χρεοκοπίες που βίωσε αυτή η χώρα στη βραχύβια (σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές) πορεία της ως εθνική κρατική υπόσταση. Σε κάθε τι δυσάρεστο, πάντα φταίνε οι άλλοι. Βρισκόμαστε στη δίνη του κυκλώνα και τα δεινά μας εκπορεύονται από διεθνή κέντρα και συνωμοσίες των γειτόνων μας. Κι όταν κάτι δεν μπορούμε να το διαχειριστούμε, το διαγράφουμε εντελώς. Κι απ’ τους χάρτες κι από τη μνήμη μας.
Βολικό για τις ελίτ που διαχειρίζονται διαχρονικά την εξουσία, μέσα από την εκπαιδευτική προπαγάνδα όχι μόνο αποποιούνται τις ευθύνες τους, αλλά αναβαπτίζονται και ως σωτήρες. Γαλουχήθηκε κατά συνέπεια μια κοινωνία στην ευθυνοφοβία, τη μοιρολατρία, τη συνωμοσιολογία, την ανικανότητα αυτοκριτικής και εγκλωβίστηκε σε στερεότυπα, αγκυλώσεις και κόμπλεξ που την κρατούν δέσμια του εαυτού της. Κι από αυτόν ακριβώς πρέπει πρώτα ν’ απελευθερωθεί, αν θέλει να διεκδικήσει ένα καλύτερο αύριο και όχι να ζει συνεχώς τη δική της «μέρα της μαρμότας».
