Πέθανε ο Ρόναλντ Ντουόρκιν ένας από τους σημαντικότερους αμερικανούς φιλοσόφους
Του Θανάση Γιαλκέτση
Την περασμένη Πέμπτη (14-2-13) πέθανε από λευχαιμία στα 81 του χρόνια ο Ρόναλντ Ντουόρκιν, ένας από τους σημαντικότερους Αμερικανούς φιλοσόφους του δικαίου και της πολιτικής. Ο Ντουόρκιν ανήκε στη γενιά των προοδευτικών Αμερικανών που αγωνίστηκαν για τα δικαιώματα των μαύρων και κινητοποιήθηκαν μαχητικά εναντίον του πολέμου στο Βιετνάμ.
Σπούδασε φιλοσοφία και νομικά στα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ, του Γέιλ και της Οξφόρδης. Ως καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου δίδαξε στην Οξφόρδη, το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Ο Ντουόρκιν υπήρξε ένας από τους κορυφαίους θεωρητικούς της φιλελεύθερης ισότητας (liberal equality). Η περίπτωσή του επιβεβαιώνει ότι ο όρος «φιλελευθερισμός» παραπέμπει σε μια μεγάλη διαφορετικότητα θεωρητικών και πολιτικών θέσεων, που δεν πρέπει να συγχέονται ή να ταυτίζονται με την απολογία της ελεύθερης αγοράς και με τον νεοσυντηρητισμό.
Ο φιλελευθερισμός του Ντουόρκιν διαφέρει ριζικά από τον φιλελευθερισμό του Χάγεκ ή του Φρίντμαν. Είναι ένας φιλελευθερισμός των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, που ενσωματώνει το εξισωτικό ιδεώδες και περιλαμβάνει μια θεωρία διανεμητικής δικαιοσύνης. Σύμφωνα με τον Ντουόρκιν, η ελευθερία και η ισότητα «δεν αποτελούν διαφορετικά ιδανικά, αλλά όψεις του ίδιου ιδανικού» και «μπορούν να πραγματωθούν στην ολότητά τους μόνον σαν να είναι η μία όψη της άλλης».
Οπως σημειώνει ο Αμερικανός φιλόσοφος, ο «φιλελευθερισμός είναι χαρακτηριστικά εκείνη η πολιτική θεωρία που βλέπει την ελευθερία και την ισότητα ως συμπληρωματικές όψεις του ίδιου συνολικού οράματος» (R. Dworkin «Φιλελευθερισμός», Σάκκουλας, 1992, σελ. 9-10). Ο φιλελευθερισμός του Ντουόρκιν προσανατολίζεται από τη θεμελιώδη αρχή ότι οι πολίτες του φιλελεύθερου κράτους έχουν δικαίωμα να αντιμετωπίζονται ως ίσοι από την πολιτεία. Η αξία πάνω στην οποία θεμελιώνονται τα δημοκρατικά συντάγματα είναι η «ισότητα σεβασμού και ενδιαφέροντος» (equality of respect and concern).
Κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να προσδοκά από το κράτος ίση μέριμνα και ίσο σεβασμό. Η θεωρία του Ντουόρκιν περί ισότητας δεν αναφέρεται μόνο στη νομική και πολιτική ισότητα αλλά και στην κατανομή των πόρων. Περιλαμβάνει επομένως τον στόχο της μείωσης της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας με ενεργητικές πολιτικές κοινωνικής πρόνοιας και αναδιανεμητικής δικαιοσύνης, που θα χρηματοδοτούνται από μια προοδευτική φορολογία. Ο Ντουόρκιν ονόμαζε τη δική του θεωρία περί διανεμητικής ισότητας «ισότητα των πόρων», για να την αντιδιαστέλλει προς την ισότητα της ευημερίας. Υποστήριζε, με άλλα λόγια, ότι η ισότητα κρίνεται με βάση τους πόρους που έχει κάθε πρόσωπο στη διάθεσή του και όχι με το μέγεθος της ευημερίας που κατορθώνει. Δεν πρέπει επομένως να παλεύουμε για να κάνουμε τους ανθρώπους εξίσου ευτυχείς, αλλά για να εξασφαλίζουμε στον καθένα ίσους πόρους, ώστε να επιδιώκει τους δικούς του σκοπούς και να αναζητάει τον δικό του δρόμο προς την ευτυχία.
Η ιδέα της ισότητας των πόρων, που επεξεργάστηκε ο Ντουόρκιν, διακρίνεται από δύο άλλες έννοιες της ισότητας στις οποίες αναφέρεται συνήθως η πολιτική θεωρία: την έννοια της ισότητας των αποτελεσμάτων και εκείνη της ισότητας των ευκαιριών. Ο Ντουόρκιν θέλησε να διορθώσει τις αδυναμίες και τις ατέλειες αυτών των θεωριών, αποδίδοντας ταυτόχρονα σημασία τόσο στην ίση αντιμετώπιση των ατόμων από την πολιτεία όσο και στις ατομικές προτιμήσεις, την ευθύνη και τις επιλογές του καθενός. Η έννοια της διανεμητικής ισότητας του Ντουόρκιν αναγνωρίζει τη σημασία και τον ρόλο της αγοράς, αλλά προβλέπει παρεμβάσεις που θεραπεύουν τις ατέλειές της προς γνήσια εξισωτική κατεύθυνση. Σε σχέση με τη συντηρητική παράδοση, που θυσιάζει την ισότητα στο όνομα της ελευθερίας, και με την κομμουνιστική, που θυσίασε την ελευθερία στον βωμό της ισότητας, η φιλελεύθερη ισότητα που υποστηρίζει ο Ντουόρκιν αναζητεί έναν «τρίτο δρόμο», ένα συμβιβασμό και μια νέα σύνθεση.
Μια άλλη διάσταση που χαρακτηρίζει τον φιλελευθερισμό του Ντουόρκιν είναι εκείνη της ουδετερότητας σε σχέση με το υπόδειγμα του «αγαθού βίου». Μια αυθεντικά φιλελεύθερη θεώρηση της κοινωνίας δεν υπαγορεύει συνταγές για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι πρέπει να επιδιώκουν την ευτυχία. Ο φιλελευθερισμός απαιτεί την ουδετερότητα της δημόσιας εξουσίας απέναντι στις θεωρίες γι’ αυτό που έχει αξία στη ζωή. Αυτή η ουδετερότητα απέναντι στα υποδείγματα του «αγαθού βίου» αντιπαραθέτει τον φιλελευθερισμό του Ντουόρκιν τόσο στις συντηρητικές θεωρίες, που προστατεύουν τις παραδόσεις και τους τρόπους ζωής εθνικών και κοινωνικών ομάδων, όσο και στους θεωρητικούς του κοινοτισμού, οι οποίοι επικρίνουν τον φιλελευθερισμό για την ψυχρότητα και την αδιαφορία του απέναντι στις εθνικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές ταυτότητες.
Ο Ντουόρκιν προσπάθησε να αναθεμελιώσει τη φιλοσοφία του δικαίου και γι’ αυτό άσκησε κριτική στον ωφελιμισμό και τον νομικό θετικισμό, στα δύο ρεύματα που κυριαρχούσαν στον αγγλοσαξονικό ακαδημαϊκό χώρο. Στο βιβλίο του «Taking Rights Seriously», ο Ντουόρκιν τόνιζε ότι το δίκαιο δεν περιορίζεται στο σύνολο των νομικών κανόνων που περιέχονται στους ισχύοντες κώδικες. Οταν αναμετριέται με μια διένεξη στην οποία ο κώδικας δεν δίνει σαφή λύση, ο δικαστής υποχρεώνεται συχνά να ερμηνεύει τον νόμο. Σε αυτήν την περίπτωση, η κύρια βάση στην οποία μπορεί να στηριχθεί είναι εκείνη της ηθικής. Οχι φυσικά της προσωπικής του ηθικής, που συνδέεται με τις ιδιαίτερες φιλοσοφικές ή θρησκευτικές του πεποιθήσεις (ή ακόμα και με τα ταξικά του συμφέροντα), αλλά της ηθικής που συνάγεται από τις θεμελιώδεις αρχές του Συντάγματος της χώρας του, του οποίου είναι κατά κάποιον τρόπο ο εγγυητής. Τα Συντάγματα των περισσότερων δημοκρατικών κρατών εμπνέονται από μια βασική αρχή, σύμφωνα με την οποία το άτομο πρέπει να προστατεύεται έναντι κάθε αυθαίρετης βίας, είτε αυτή πηγάζει από άλλα άτομα είτε πηγάζει από το ίδιο το κράτος.
Με άλλα λόγια, εμπνέονται από μια αρχή σύμφωνα με την οποία το άτομο έχει ηθικά δικαιώματα που κατισχύουν έναντι του κράτους. Εχει δικαιώματα που προηγούνται από όλους τους γραπτούς κώδικες και αυτοί οι τελευταίοι δεν μπορούν να τα παρακάμπτουν ή να τα καταργούν. Το δίκαιο δεν μπορεί επομένως να διαχωριστεί από την ηθική. Και αν το δημοκρατικό κράτος θέλει να είναι –όπως ισχυρίζεται ότι είναι- «κράτος δικαίου», χρειάζεται να «παίρνει τα δικαιώματα στα σοβαρά». Πρέπει να παίρνει στα σοβαρά ακόμα και το δικαίωμα που διαθέτει το άτομο να εξεγείρεται ενάντια σε ένα νόμο, όταν αυτός είναι φανερά άδικος. Αυτή η τολμηρή θέση αναφέρεται στο δικαίωμα στην «ανυπακοή», που το διεκδίκησε πρώτος ο Χένρι Ντέιβιντ Θορό και στη δεκαετία του ’60 τα αμερικανικά κινήματα ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις και ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, στα οποία μετείχε και ο ίδιος ο Ντουόρκιν.
Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα εξής βιβλία του Ρόναλντ Ντουόρκιν: «Φιλελευθερισμός» (Σάκκουλας, 1992), «Ισότητα» (Πόλις, 2006), «Το δίκαιο της ελευθερίας» (Παπαζήσης, 2010), «Η αυτοκρατορία του νόμου» (Ευρασία, 2010), «Η αμερικανική δημοκρατία σε κίνδυνο» (Πόλις, 2010).
