O μουσικολόγος Γιάννης Τσελίκας επιμελήθηκε την ξεχασμένη οπερέτα «Χαλιμά» που αναβιώνει στην Εθνική Λυρική Σκηνή 

Οταν πρωτοανέβηκε, το 1926, το έργο αυτό του Θεόφραστου Σακελλαρίδη, είχε γίνει χαμός. Κάποιοι εκθείασαν τον χορό και το ανατολίτικο μπαλέτο, άλλοι κατήγγειλαν τη σκηνοθεσία ως προκλητική και το κείμενο ως τολμηρό για τα ευανάγνωστα ερωτικά υπονοούμενά του. Ο μουσικολόγος Γιάννης Τσελίκας, που επιμελήθηκε και αποκατέστησε την παρτιτούρα του έργου, μας διηγείται μια συναρπαστική ιστορία

Τoυ Γιάννη Σβώλου

Την ολότελα ξεχασμένη «Χαλιμά» του πρίγκιπα της ελληνικής οπερέτας, Θεόφραστου Σακελλαρίδη, ανεβάζει σήμερα η Εθνική Λυρική Σκηνή. Η καλογραμμένη, πικάντικη αυτή μουσική κωμωδία πρωτανέβηκε στην Αθήνα το 1926 και υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του ελληνικού Μεσοπολέμου. Μάλιστα, έφτασε μέχρι την Κωνσταντινούπολη, όπου με πρωταγωνίστρια την εκρηκτική Ζωζώ Νταλμάς –η μορφή της σαγήνευσε τον Ατατούρκ και ταξίδεψε ώς τις μέρες μας στολίζοντας τα πακέτα των τσιγάρων Santé- άνοιξε νέους ορίζοντες για την ελληνική οπερέτα!

Με την ευκαιρία της αναβίωσης μιλήσαμε με έναν από τους αφανείς συντελεστές της παραγωγής, τον μουσικολόγο Γιάννη Τσελίκα, ο οποίος επιμελήθηκε και αποκατέστησε την παρτιτούρα του έργου.

- Μέχρι χτες, θεωρούσαμε ότι η ελληνική οπερέτα περιορίζεται στον χιλιοπαιγμένο «Βαφτιστικό» και στους «Απάχηδες των Αθηνών». Πρώτα η μελέτη του Μανώλη Σειραγάκη για το ελαφρό μουσικό θέατρο στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, ύστερα το ανέβασμα της «Κρητικοπούλας» του Σαμάρα στην ΕΛΣ πέρυσι μας λένε ότι τα πράγματα είναι αλλιώς. Είναι πράγματι;

«Ναι, υπάρχει απίστευτος θησαυρός. Μόνον του Σακελλαρίδη γνωρίζουμε τουλάχιστον 50 οπερέτες. Οσο για τη “Χαλιμά”, θα έλεγα πως είναι εφάμιλλη του “Βαφτιστικού”: όσοι απολαμβάνουν τον πρώτο, νομίζω ότι θα εκτιμήσουν εξίσου και τη δεύτερη! Το έργο επέλεξε ο καλλιτεχνικός διευθυντής της ΕΛΣ, Μύρων Μιχαηλίδης. Αγνοούμε αν είναι αντίστοιχης αξίας και οι υπόλοιπες οπερέτες του Σακελλαρίδη, διότι δεν έχουμε το μουσικό υλικό στα χέρια μας. Προσωπικά, έτυχε να έχω ακούσει μόνον ελάχιστες στις γνωστές ραδιοφωνικές ηχογραφήσεις της δεκαετίας του ’50 με τον Τότη Καραλίβανο˙ ανάμεσά τους σώζεται μία, που περιλαμβάνει περίπου τα 2/3 της “Χαλιμάς”˙ λείπει, βέβαια, μεγάλο μέρος της πρόζας. Οι έξυπνοι, χιουμοριστικοί διάλογοι της “Χαλιμάς” γράφτηκαν από τον Σπύρο Ποταμιάνο, δραστήριο δημοσιογράφο, εκδότη και λογοτέχνη του Μεσοπολέμου. Ο,τι τραγουδιέται γράφτηκε από τον Σακελλαρίδη. Αν δεν δεις αυτά τα έργα ανεβασμένα, πλήρη στη σκηνή, δεν μπορείς να τα εκτιμήσεις συνολικά».

- Πώς προετοιμάσατε το υλικό για το ανέβασμα της «Χαλιμάς»;

«Στο Κέντρο Ελληνικής Μουσικής εγώ και ο επίσης μουσικολόγος Γιάννης Σαμπροβαλάκης αναλάβαμε ένα παζλ, του οποίου έπρεπε να ταυτίσουμε και να ταιριάξουμε τα κομμάτια. Επιπλέον, επειδή κάποια είχαν χαθεί, χρειάστηκε να τα ξαναφτιάξουμε βάσει τεκμηρίων ή ενδείξεων. Ολη η μουσικολογική δουλειά γίνεται σε υπολογιστές, με τελικό «προϊόν» το πλήρες μουσικό υλικό σε χρηστική μορφή. Πρόκειται για διαδικασία μουσικής αποκατάστασης σαν αυτή της αναστήλωσης του Παρθενώνα. Στην ελληνική μουσική γενικά έχουμε πολλές τέτοιες περιπτώσεις και στην οπερέτα ακόμη περισσότερες, αφού ελάχιστες διασώθηκαν ολόκληρες. Υπήρξαμε ιδιαίτερα τυχεροί που στο αρχείο της ΕΛΣ βρέθηκε ολόκληρο το λιμπρέτο».

- Μπορούμε να μιλάμε για «αυθεντική» ενορχήστρωση του έργου;

«Νομίζω μιλάμε για βέλτιστη ανασύσταση. Ούτως ή άλλως, ξέρουμε ότι η ορχήστρα ήταν πολύ μικρή και δεν την διευρύναμε με όργανα που δεν θα υπήρχαν, ούτε διογκώσαμε την ενορχήστρωση. Προσθέσαμε τα κλασικά: όμποε, φαγκότα, κόρνα, β΄ βιολιά, βιόλες. Επειδή σε συγκεκριμένες παραστάσεις, ο Σακελλαρίδης συχνά δεν πρόφταινε να ολοκληρώσει ή να προσαρμόσει τις ενορχηστρώσεις του, τις ανέθετε στους μαέστρους οι οποίοι ετοίμαζαν μουσικό υλικό για ορχήστρα ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες της εκάστοτε παραγωγής. Οπως την εποχή του μπαρόκ ή του Ροσίνι, υπήρχε έντονα πρακτική διάσταση, η οποία υπαγόρευε ευελιξία στην προσαρμογή της ενορχήστρωσης. Ειδικά δε στην περίπτωσή του Σακελλαρίδη, δεν διασώθηκε ούτε ένα χειρόγραφο: ό,τι βρήκαμε προέρχεται από αντιγραφείς. Το συγκεκριμένο έργο έχει χαρακτηριστικά ανατολίτικο ήχο. Συνεπώς, δεν νοείται δίχως όμποε, κάποια κρουστά ή άρπα».

- Πού εντοπίζει κανείς τέτοιο «χαμένο» υλικό σήμερα;

«Την επαφή μας με αυτά τα έργα υπονομεύει χρονικό χάσμα έξι δεκαετιών. Γενικά είναι δύσκολο να τα προσεγγίσεις. Δεν υπάρχουν σε βιβλιοθήκες. Η ΕΛΣ και το Θεατρικό Μουσείο είναι πάντα μια αυτονόητη αρχή. Στο μουσικό τμήμα της Βιβλιοθήκης του Δήμου Αθηναίων διασώζεται θησαυρός από οπερέτες, μέρος πλούσιας ιδιωτικής δωρεάς, που κάνουμε τώρα επαφές ώστε να μπορέσει να αξιοποιηθεί μέσω συνεργασιών. Πρόσφατα, στη Φιλαρμονική Εταιρεία στην Κέρκυρα, ανακαλύφθηκαν τυχαία φυλαγμένες όλες οι οπερέτες του Ριτσιάρδη και πέντε του Σακελλαρίδη. Μία από αυτές μου ήταν τελείως άγνωστη και σωζόταν πλήρες το υλικό της: σπαρτίτο, λιμπρέτο, πάρτες! Από την άλλη, σάμπως γνωρίζουμε όσες οπερέτες έχουν σωθεί; Παίχτηκαν ποτέ μεταπολεμικά; Ευτυχώς υπάρχει η σημερινή πρωτοβουλία που ίσως αποδειχτεί νέα ευκαιρία».

- Τι μέγεθος είχε το κοινό της οπερέτας στον Μεσοπόλεμο;

«Μεγάλο. Για παράδειγμα, η “Χαλιμά” παιζόταν κάθε χρόνο από το 1926 έως το 1940. Συνολικά συμπλήρωσε σχεδόν διακόσιες παραστάσεις. Μόνο το 1932 παίχτηκε 96 φορές. Αρα, σε ένα θέατρο 500 ατόμων –τότε τα θέατρα γέμιζαν καθημερινά!- θα έκοψε περίπου 100.000 εισιτήρια, από τα οποία 50.000 σε μια χρονιά. Διόλου αμελητέο νούμερο! Αν συνυπολογίσουμε όλα τα χρόνια, συμπεραίνουμε ότι αναρίθμητος κόσμος γνώρισε το έργο, συνεπώς η μουσική του διαδόθηκε πλατιά. Βγαίνοντας από την παράσταση και εσείς θα σφυρίζετε τις πιασάρικες μελωδίες του Σακελλαρίδη! Πρόκειται για καλής ποιότητας, προσεγμένη, φινετσάτη μουσική».

- Πώς εκδηλώνεται μουσικά το ανατολίτικο στοιχείο στη «Χαλιμά»;

«Μέχρι το 1926, μοναδικό παράδειγμα οπερέτας με ανατολίτικο χρώμα ήταν ο πασίγνωστος “Χορ-χορ Αγάς” του Αρμένη Διχράν Τζουχατζιάν, γραμμένος το 1838. Ενώ ήδη η Ελληνική Εθνική Σχολή αναζητά την ελληνική ταυτότητα στο πεδίο της “υψηλής” τέχνης, ελάχιστα έργα “κοιτούν” την ίδια την Ανατολή. Ο Σακελλαρίδης είναι ένας εξαιρετικά μορφωμένος άνθρωπος, μια πολύπλευρη προσωπικότητα που γράφει έξυπνη μουσική. Γνωρίζει την παράδοση της κλασικής μουσικής, τι συμβαίνει στην Ευρώπη, αλλά κατέχει επίσης καλά τη βυζαντινή και παραδοσιακή μουσική από τον πατέρα του. Συνεπώς είναι τέλεια εφοδιασμένος για να γράψει οπερέτα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου: αντλεί ανατολίτικο χρώμα από την ορχήστρα, συνδυάζοντας Δύση και Ανατολή. Στη “Χαλιμά” κάνει μια πρώτη, επιτυχημένη προσπάθεια, που στη συνέχεια λειτουργεί ως πρότυπο για μεγάλη σειρά οπερετών, αλλά και, αργότερα, για ελληνικά μιούζικαλ και κινηματογραφικές ταινίες».

- Η παρουσία των προσφύγων δεν ήταν επίσης κομμάτι Ανατολής;

«Ισως η “Χαλιμά” ήταν προσπάθεια διαφυγής από την κατάθλιψη του νωπού εθνικού τραύματος, απόπειρα να επαναπροσεγγίσουμε την Ανατολή. Τότε εκδηλώνεται και στην πολιτική μια κίνηση επαναπροσέγγισης Ελλάδας-Τουρκίας και η Ελλάδα επιχειρεί να ανακαθορίσει την ταυτότητά της. Το πώς ένας Ελληνας συνθέτης διαχωρίζει τη θέση του από την κυρίαρχη Εθνική Σχολή της εποχής για να γράψει κάτι ευδιάκριτα, αναγνωρίσιμα “ανατολίτικο”, συνιστά σοβαρή πρόκληση. Συνδυάζοντας “οριεντάλ” με αμερικάνικους χορούς –π.χ. φοξ-τροτ!- εν έτει 1926, ο Σακελλαρίδης συνθέτει καθαρά κοσμοπολίτικη, δυτική μουσική, που προβάλλει την πιο ευρωπαϊκή πλευρά της ελληνικής κοινωνίας. Και το πετυχαίνει “χρησιμοποιώντας” την Ανατολή με τον δυτικό τρόπο! Στη “Χαλιμά”, υπάρχει σε πρώτο επίπεδο μελωδία που παραπέμπει στην Ανατολή ενώ, ταυτόχρονα, από κάτω ρυθμοί και ενορχήστρωση παραπέμπουν στη βιεννέζικη και τη γαλλική οπερέτα, στους Ιταλούς βεριστές -Πουτσίνι, Λεονκαβάλο- αλλά και στον Σαμάρα! Αλλωστε, οι θίασοι που έπαιζαν Σακελλαρίδη έπαιζαν ταυτόχρονα όπερες του Καλομοίρη, όπερες και οπερέτες του Σαμάρα, συχνά δε στις ίδιες σκηνές».

- Ιδιο κοινό παρακολουθούσε τις μεν και τις δε;

«Δεν νομίζω να υπήρχαν αδιαπέραστα στεγανά. Ασφαλώς το κοινό του Μητρόπουλου ή του Καλομοίρη ήταν πιο περιορισμένο, όμως πιστεύω ότι παρακολουθούσε ευχαρίστως και την οπερέτα, διότι αυτή ως είδος έχει μεν λαϊκό στοιχείο, όμως το συνδυάζει με το λόγιο. Πάντως, οι κριτικοί της λόγιας μουσικής σπάνια ασχολούνταν με την οπερέτα αλλά η περίπτωση της “Χαλιμάς” ήταν μία από αυτές. Το 1926 είχε γίνει χαμός στον Τύπο! Κάποιοι εκθείασαν τον χορό και το ανατολίτικο μπαλέτο, άλλοι κατήγγειλαν τη σκηνοθεσία ως ιδιαίτερα προκλητική και το κείμενο ως υπερβολικά τολμηρό για τα ευανάγνωστα ερωτικά υπονοούμενά του!»

……………………………………………………………………………………………………………………………………..

Να εξαγάγουμε τη «Χαλιμά» σε Αραβες και Τούρκους

- Δεν συνιστά καλοπροαίρετη υπερτίμηση να μιλάμε σοβαρά για την ελληνική οπερέτα;

«Οι ισορροπίες είναι λεπτές. Το ζητούμενο είναι τα έργα αυτά να μη σκηνοθετούνται ως φάρσες. Είναι λαϊκά αλλά ουδέποτε λαϊκίζουν. Η “Χαλιμά” είναι μια καλοφτιαγμένη μουσική κωμωδία. Εκθειάζει την αγάπη, την εξυπνάδα και τη γοητεία, δίχως να είναι παραφορτωμένη με ιδεαλισμό, εθνικισμό και υψηλές αξίες. Διαθέτει ερωτισμό, πάθος, σαγήνη και έντονα κωμικό στοιχείο που περνά επιτυχώς και στη μουσική. Είναι αντίστοιχη μιας καλής κινηματογραφικής κωμωδίας, η οποία θα έπαιρνε τέσσερα αστεράκια στο “Αθηνόραμα”!»

- Θα μπορούσαν αυτά τα έργα να περάσουν σε CD, σε DVD;

«Ασφαλώς ναι! Με καλούς πρωταγωνιστές, θα γίνονταν το τέλειο “τελικό προϊόν”! Αν έμπαιναν και υπέρτιτλοι σε αραβικά και τουρκικά, θα μπορούσαν να διατεθούν σε μια απέραντη αγορά, προσδίδοντας αδιανόητες δυνατότητες στο θέμα “ελληνική οπερέτα”! Μια καλή παραγωγή της “Χαλιμάς” θα μπορούσε κάλλιστα να εξαχθεί στις όπερες της Κωνσταντινούπολης, του Καΐρου και του Κατάρ ή ακόμη ανατολικότερα, στις όπερες της Σανγκάης ή του Χονγκ-Κονγκ. Μια οπερέτα με παραμυθένια, ανατολίτικη θεματική, που παραπέμπει στις αραβικές “Χίλιες και μία νύχτες”, θα έκανε άνετα θραύση εκεί. Ολα είναι εφικτά. Κι αν λείπει ένας καλός τενόρος, καλείς κάποιον ξένο και του διδάσκεις τον ρόλο στα ελληνικά. Κάνεις επένδυση στον ελληνικό πολιτισμό. Και –ας το πούμε έτσι- είναι κάτι πρωτότυπο, καινούργιο. Επιτέλους, πόσο Πουτσίνι ή Βέρντι θα ακούσουμε ακόμη στην Ελλάδα;»

……………………………………………………………………………………………………………………………….

IΝFO: Η «Χαλιμά» του Θεόφραστου Σακελλαρίδη παρουσιάζεται στο θέατρο Ολύμπια στις 15, 16, 17, 23, 24/2/2013 και 5, 14, 15, 31/3/2013, με διπλή διανομή, Χαλιμά: Γεωργία Ηλιοπούλου, Τζίνα Φωτεινοπούλου, σκηνοθεσία Πέτρου Ζούλια και μουσική διεύθυνση Γιώργου Πέτρου και Παναγιώτη Παπαδόπουλου. Σκηνικά-κοστούμια: Αναστασία Αρσένη, φωτισμοί: Κατερίνα Μαραγκουδάκη, διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος, χορογραφία-κινησιολογία: Φώτης Διαμαντόπουλος, επιμέλεια-αποκατάσταση μουσικού κειμένου: Γιάννης Τσελίκας. Τιμές εισιτηρίων: €15, €25, €30, €40 / παιδικό, φοιτητικό: €15