Ο φόβος, το έντονο άγχος, η αγωνία ή ο πανικός αποτελούν οικεία ανθρώπινα αισθήματα με βαθύτατες και για αυτό αδιαφανείς ρίζες στην ιδιαίτερη βιοψυχολογική και στην κοινωνική ιστορία μας.

Οι άνθρωποι εκδηλώνουν φοβικές αντιδράσεις άγνωστες στο υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Πράγματι, λόγω της ανεπτυγμένης νοημοσύνης και κυρίως της αυτοσυνείδησης, ο άνθρωπος θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί το πλέον φοβισμένο πλάσμα πάνω στον πλανήτη μας.

Εν τούτοις, όπως θα επιχειρήσουμε να δείξουμε, ο διάχυτος και μαζικός φόβος, η γενικευμένη ανασφάλεια, καθώς και η «τυφλή» βία (κοινωνική και ατομική) δεν αποτελούν εκδηλώσεις της «εγωιστικής ανάγκης» των γονιδίων ή των εγκεφάλων μας, αλλά μάλλον την ιστορική επιλογή μιας νέας μορφής άσκησης εξουσίας. Μιας εξουσίας που, επειδή ασκείται μέσω της διαχείρισης των γονιδίων και των εγκεφάλων μας, είναι, κυριολεκτικά, «βιοεξουσία».

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Η TV μάς βομβαρδίζει ανελέητα με ζοφερές σκηνές βίας και απειλητικές ειδήσεις: οικονομικές καταστροφές (πραγματικές ή επικείμενες), κλοπές, δολοφονίες, βιασμούς, τρομοκρατικές ενέργειες, βίαιες επεμβάσεις της αστυνομίας κ.ο.κ. Πρόκειται συνήθως για προσεκτικά επιλεγμένες και επιμελώς διογκωμένες ειδήσεις, που σκοπό έχουν όχι να μας ενημερώσουν, αλλά να μας παγιδεύσουν σε μια κατάσταση μόνιμης και χωρίς διέξοδο απειλής.

Εικόνες ανείπωτης βίας εισβάλλουν καθημερινά και εγκαθίστανται στο μυαλό μας παραλύοντας τη σκέψη μας. Ετσι δημιουργούνται τα αισθήματα προσωπικής ανασφάλειας και συλλογικού πανικού για κάποια επικείμενη απειλή, η οποία θα πρέπει να παραμένει απροσδιόριστη.

Η αρχή λειτουργίας αυτού του ψυχολογικού μηχανισμού είναι αρκετά απλή: όσο λιγότερα γνωρίζουμε για την απειλή που ελλοχεύει τόσο περισσότερο απειλητική τη θεωρούμε. Αυτή η συστηματική καλλιέργεια του φόβου, που γεννιέται από την άγνοια, εξυπηρετεί, κατά κανόνα, σκοτεινές πολιτικές ή οικονομικές σκοπιμότητες.

Ο φοβικός εγκέφαλος

Από τις μέχρι σήμερα έρευνες των επιστημών που μελετούν αυτά τα φαινόμενα -νευροβιολογία, εξελικτική και κοινωνική ψυχολογία, ηθολογία- θεωρείται πλέον επιβεβαιωμένο ότι ο φόβος και ο πανικός αποτελούν δύο βασικές αντιδράσεις όχι μόνο των ανθρώπων αλλά και των περισσότερων ζώων όταν αντιμετωπίζουν άγνωστες και απειλητικές καταστάσεις. Αυτά τα «αρνητικά» αισθήματα είναι απαραίτητα από βιολογική άποψη επειδή λειτουργούν ως σήματα κινδύνου που κινητοποιούν τους μηχανισμούς άμυνας ή φυγής του οργανισμού όταν βρίσκεται απέναντι σε μια πραγματική ή, στην περίπτωση των ανθρώπων, κατά φαντασίαν απειλητική κατάσταση. Διότι βέβαια, όπως όλοι γνωρίζουμε, η σκέψη και μόνο μιας σοβαρής απειλής αρκεί για να μας προκαλέσει έντονο φόβο, αγωνία ή και πανικό.

Ενώ όμως η φαινομενολογία και η κοινωνιολογία του φόβου έχουν αναλυθεί αρκετά, οι εγκεφαλικές και βιοχημικές προϋποθέσεις αυτού του αρχέγονου αισθήματος παρέμεναν μέχρι πρόσφατα αδιαφανείς. Εν τούτοις, τις τελευταίες δεκαετίες οι επιστήμες του εγκεφάλου ανακάλυψαν ότι τα διάφορα πρωτογενή αισθήματα (απέχθεια, φόβος, θυμός, ηδονή κ.ά.) παράγονται από την ενεργοποίηση διαφορετικών -αλλά όχι απομονωμένων!- εγκεφαλικών συστημάτων.

Πιο συγκεκριμένα, διαπίστωσαν ότι στα αισθήματα φόβου αποφασιστικό ρόλο παίζει ένα πολύπλοκο κύκλωμα από πυρήνες του μεταιχμιακού συστήματος, μια σειρά από υποφλοιώδεις εγκεφαλικές δομές: αμυγδαλή, θάλαμος, υποθάλαμος, ιππόκαμπος. Αλλά και οι νευρολογικές και βιοχημικές λεπτομέρειες του «μηχανισμού του φόβου» έχουν αρχίσει να αποκαλύπτονται.

Ετσι, έγινε γνωστό ότι στο επίκεντρο αυτού του πολύπλοκου μηχανισμού βρίσκεται μια μικρή, αλλά αποφασιστικής σημασίας, δομή του εγκεφάλου: η αμυγδαλή. Μια δομή που προκύπτει από τη στενή διασύνδεση και την τοπική οργάνωση διαφορετικών εγκεφαλικών πυρήνων, που η λειτουργία τους είναι να συντονίζουν τις αποκρίσεις του εγκεφάλου σε κάθε συγκινησιακά φορτισμένο ερέθισμα που φτάνει σε αυτούς.

Η αμυγδαλή, όπως αποκάλυψαν οι πρωτοποριακές έρευνες του Joseph Ε. LeDoux, πρωταγωνιστεί τόσο στη ρύθμιση όσο και στην εκδήλωση των βασικών πρωτογενών αισθημάτων (φόβος, οργή, μίσος, ηδονή). Αυτό συμβαίνει επειδή η αμυγδαλή συνδέεται στενά με διάφορα εγκεφαλικά κέντρα, με τα οποία και επικοινωνεί ανταλλάσσοντας πληροφορίες υπό τη μορφή χημικών σημάτων.

Για παράδειγμα, η σύνδεση της αμυγδαλής με τον θάλαμο, την εγκεφαλική δομή-διασταύρωση από όπου διέρχεται το μεγαλύτερο μέρος των ερεθισμάτων, αλλά και με τον νεοφλοιό, της επιτρέπει να ενημερώνεται διαρκώς για το τι συμβαίνει μέσα και έξω από τον οργανισμό. Ενώ η άμεση σύνδεσή της με τον ιππόκαμπο της παρέχει τη δυνατότητα ταχύτατης πρόσβασης στις απαραίτητες μνημονικές πληροφορίες.

Οι δρόμοι του φόβου

Ο LeDoux, μάλιστα, απέδειξε ότι για την επεξεργασία των πληροφοριών η αμυγδαλή ακολουθεί δύο βασικές οδούς: την ταχύτατη «κατώτερη οδό», που της επιτρέπει να λαμβάνει σήματα από τον θάλαμο μέσα σε 12 χιλιοστά του δευτερολέπτου• και την «ανώτερη οδό», όπου η σύνδεσή της με τον νεοφλοιό τής επιτρέπει να επεξεργάζεται μέσα σε 30-40 χιλιοστά του δευτερολέπτου ό,τι συμβαίνει στο παρόν (βλ. εικόνα).

Πολλοί από τους ανεξήγητους φόβους μας και κάποια πρόσκαιρα αλλά φαινομενικά «παράλογα» άγχη μας ίσως οφείλονται σε αυτή την ταχύτατη, αλλά μη συνειδητή, «κατώτερη οδό» επεξεργασίας. Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι από τις μέχρι σήμερα έρευνες δεν προκύπτει η ύπαρξη στον εγκέφαλό μας ενός μοναδικού «κέντρου» του φόβου. Αντίθετα, όλα δείχνουν ότι για την παραγωγή και την αντίληψη των σύνθετων φοβικών μας αισθημάτων απαιτείται η συνεργασία ευρύτερων περιοχών του εγκεφάλου!

Τόσο οι πρωτοποριακές έρευνες του J. Ε. LeDoux όσο και οι μετέπειτα έρευνες του Αntonio Damasio ανέδειξαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο της αμυγδαλής στην παραγωγή όλων των φοβικών αισθημάτων. Αποκαλύπτοντας ότι ο ρόλος αυτός οφείλεται στο ότι η αμυγδαλή βρίσκεται στο σταυροδρόμι πλήθους νευρικών οδών που συνδέουν τις πιο αρχαϊκές υποφλοιώδεις δομές με τις πιο εξελιγμένες περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού.

Ετσι εξηγείται γιατί μόνο εμείς οι άνθρωποι μπορούμε να τρομοκρατηθούμε από κάτι που απλώς έτυχε να διαβάσουμε ή να ακούσουμε χωρίς ποτέ να το έχουμε βιώσει προσωπικά. Ισως τελικά το μεγάλο άγχος και ο πανικός που μας δημιουργούν οι βίαιες σκηνές και οι παραπλανητικές υπερβολές των ΜΜΕ να οφείλονται στην πολύπλοκη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου μας.

Μολυσματικές συγκινήσεις-Τοξικά συναισθήματα

Ωστόσο, πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου πως κάθε προσπάθεια για μια αποκλειστικά βιολογική εξήγηση του φόβου και της ανθρώπινης βίας ενέχει τον κίνδυνο να λειτουργήσει νομιμοποιητικά, εκλογικεύοντας και δικαιολογώντας «επιστημονικά» τις πιο απάνθρωπες και αντικοινωνικές πράξεις βίας.

Ενώ κάποιοι άνθρωποι προσπαθούν να αντιμετωπίσουν ορθολογικά τα φοβικά τους αισθήματα, τα άγχη και τις ανασφάλειές τους, κάποιοι άλλοι δοκιμάζουν απλώς να τα εξορκίσουν ή να τα απωθήσουν. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται όλες οι προσπάθειες επινόησης «αποδιοπομπαίων τράγων», δηλαδή η μετάθεση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε σε τρίτα πρόσωπα.

Και επειδή «τρίτο πρόσωπο» θεωρούμε τον «ξένο», βρίσκουμε αρκετά βολικό να μεταθέτουμε σε κάποιους αλλοδαπούς όλες τις ευθύνες για τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Ετσι, φορτώνουμε στους μετανάστες τις αιτίες για τα κοινωνικά δεινά που αντιμετωπίζουμε (εγκληματικότητα, ανεργία, ηθική και κοινωνική απαξίωση).

Οταν για τη δεινή σημερινή μας κατάσταση δεν αποδίδουμε τις ευθύνες που αναλογούν σε εμάς τους ίδιους και, κυρίως, στους πολιτικούς μας εκπροσώπους, είναι εξαιρετικά βολικό να θεωρούμε υπεύθυνους τους μετανάστες, που με την παρουσία τους και μόνο μας «μολύνουν».

Πρόκειται για έναν συνήθη αμυντικό ψυχολογικό μηχανισμό που προσωποποιεί, συνήθως αυθαίρετα, τους φόβους και τις αιτίες των φόβων μας. Γιατί βέβαια όσο οι φόβοι παραμένουν ασαφείς και τα όριά τους ρευστά τόσο περισσότερο επίφοβοι και απειλητικοί είναι! Η διάδοσή τους, μάλιστα, εκμεταλλεύεται την αρχή της κοινωνικής επιβεβαίωσης: αφού όλοι οι άλλοι φοβούνται για κάτι, θα πρέπει να το φοβάμαι κι εγώ. Κατ' αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα είδος κοινωνικού ντόμινο, που όχι απλώς επιταχύνει αλλά και πολλαπλασιάζει το αίσθημα του φόβου.

Οσο για τα ίδια τα φοβικά μας αισθήματα, είναι από καιρό γνωστή η εξαιρετικά τοξική δράση τους: διαδίδονται με εκπληκτική ταχύτητα, εγκαθίστανται μόνιμα μέσα στον ανθρώπινο νου και μολύνουν όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις της συμπεριφοράς μας.

Ο,τι τον εξορκίζει τον δυναμώνει

Ο απροσδιόριστος και γενικευμένος φόβος τείνει να γεννά, μέσα από ανεξέλεγκτους κοινωνικούς μηχανισμούς αυτοενίσχυσής του, κάποιες προκαθορισμένες φοβικές αντιδράσεις. Κι αν κάτι μας διδάσκει η ανθρώπινη ιστορία, αυτό είναι ότι η καλλιέργεια του ανθρώπινου φόβου αποτελεί όχι μόνο δύσκολη αλλά και εξαιρετικά επικίνδυνη υπόθεση.

Ο κοινωνικός μηχανισμός διαχείρισης και μετουσίωσης της πολύτιμης βιολογικής λειτουργίας του φόβου σε αόριστο, γενικευμένο και «ρευστό» φόβο βασίζεται στην αδυναμία μας να εγκαταστήσουμε μεταξύ μας μια υγιή σχέση δυσπιστίας-εμπιστοσύνης. Αυτές οι δύο θεμελιώδεις παράμετροι κάθε ανθρώπινης σχέσης (διαπροσωπικής ή κοινωνικής) καθορίζουν πού πραγματικά βρίσκονται οι απειλές και πού μπορούμε να εναποθέσουμε την εμπιστοσύνη μας.

Μια άλλη στρατηγική είναι ο «εξορκισμός»: η συστηματική απώθηση ή και κατάπνιξη των διαπροσωπικών ή κοινωνικών συγκρούσεων. Το να καταστέλλει κανείς την ανάγκη του για σύγκρουση με τον άλλο ισοδυναμεί με φόβο για ειλικρινείς κοινωνικές σχέσεις: η «σύγκρουση» δεν σημαίνει απαραίτητα βία, αλλά αντιπαράθεση και σχέση με το διαφορετικό.

Στις σημερινές πόλεις-τέρατα οι κοινωνικές και πολιτισμικές ανισότητες τείνουν να πολλαπλασιάζονται, κατακερματίζοντας τον κοινωνικό ιστό. Σε αυτό το ζοφερό μητροπολιτικό τοπίο, ολοένα και περισσότεροι δήμοι και κοινότητες υποτάσσονται οικειοθελώς στο περίφημο «zoning»: στον ρατσιστικό δηλαδή διαχωρισμό σε πολεοδομικές ζώνες ομογενείς από εθνική και κοινωνικοοικονομική άποψη.

Μια συμπληρωματική μετανεωτερική στρατηγική διαχείρισης του αόριστου κοινωνικού φόβου και της γενικευμένης ανασφάλειας είναι η δημιουργία μέσα σε μια μεγαλούπολη πολυτελών και εντελώς απομονωμένων συνοικιών-γκέτο (gated community). Τέτοιες αυστηρά περιφρουρημένες από ιδιωτική αστυνομία και οριοθετημένες από ψηλούς τοίχους συνοικίες πλουσίων ξεφυτρώνουν διαρκώς σε πόλεις των ΗΠΑ, της Λατινικής Αμερικής αλλά και της Ευρώπης. Οσοι κατοικούν σε αυτά τα «γκέτο πολυτελείας» δεν επιζητούν μόνο την ασφάλεια αλλά και την πλήρη απομόνωση από τον ενοχλητικό κοινωνικό τους περίγυρο: επιθυμούν την αποκλειστική συναναστροφή με τους ομοίους τους, αποκλείοντας όποιον διαφέρει από αυτούς.

Αλλά και οι χιλιάδες κάμερες παρακολούθησης που τοποθετούνται σε όλες τις μεγάλες πόλεις, και η αυστηρή, υποτίθεται, περιφρούρηση της ζωής των πολιτών από τα όργανα της «τάξης», μήπως δεν είναι μια προσπάθεια καθαρά τεχνοκρατικής απώθησης των κοινωνικών προβλημάτων και της εγκληματικότητας που νομοτελειακά δημιουργεί η ζωή στις σημερινές μεγαλουπόλεις; Αυτά τα νέα εργαλεία εξουσίας, ενώ θα έπρεπε όχι μόνο να ελέγχουν αλλά και να περιορίζουν την κοινωνική ανασφάλεια που αισθάνονται οι πολίτες, στην πράξη έχουν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα: μας υπενθυμίζουν διαρκώς και σε κάθε σημείο της πόλης τον αόρατο αλλά πανταχού παρόντα κίνδυνο που μας απειλεί. Ο,τι θα όφειλε να μας καθησυχάζει, στην πραγματικότητα ενισχύει τους φόβους μας.

………………………………………………………………………………………………………………………………………

Gerald Hüther Η βιολογία του φόβου μετ. Μαριπόλα Κολοκοτσά εκδ. ΠΟΛΥΤΡΟΠΟ, σελ. 140

Μια συνοπτική και πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση των πιο πρόσφατων επιστημονικών κατακτήσεων σχετικά με τη νευροψυχολογία του φόβου. Ο επιφανής και πολυγραφότατος νευροεπιστήμονας Γκέραλντ Χούτερ προσεγγίζει το αίσθημα του φόβου ως μια θεμελιώδη εγκεφαλική λειτουργία που, ενώ επινοήθηκε από την εξέλιξη για να παίζει αποφασιστικό ρόλο στην επιβίωσή μας, μπορεί επίσης να προκαλεί σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα σε πολύπλοκους οργανισμούς όπως ο ανθρώπινος.

Απολαυστικές και εξαιρετικά διαφωτιστικές οι σελίδες του βιβλίου, όπου περιγράφονται οι βιοχημικοί μηχανισμοί διαχείρισης του φόβου ή του πανικού από τον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Το βιβλίο είναι γραμμένο σε δύο επίπεδα, που διαφοροποιούνται και τυπογραφικά, επιτρέποντας στον αναγνώστη να επιλέξει το βάθος ανάλυσης που επιθυμεί: μια πιο γενική βιοψυχολογική περιγραφή ή μια πιο λεπτομερή νευρολογική και βιοχημική ανάλυση των θεμάτων. Τα δύο διακριτά, αλλά και συμπληρωματικά, επίπεδα ανάγνωσης καθιστούν αυτό το σχετικά μικρό βιβλίο μια πολύτιμη εισαγωγή στη βιολογία του φόβου.

Zygmunt Bauman Ρευστός φόβος μετ. Γιώργος Καράμπελας εκδ. ΠΟΛΥΤΡΟΠΟ, σελ. 250

Το αίσθημα του φόβου είναι μια υπερβολικά σοβαρή και βαθιά ανθρώπινη υπόθεση για να αφεθεί αποκλειστικά στα χέρια των επιστημονικών αναλύσεων ή, ακόμη χειρότερα, στη διαχείριση των πολιτικοοικονομικών κέντρων εξουσίας.

Αυτό υποστηρίζει με πληθώρα επιχειρημάτων ο πολωνικής καταγωγής διάσημος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος των ψευδαισθήσεων, των διαψεύσεων και των παθολογιών της νεωτερικότητας.

Ποια ακριβώς είναι η θέση και η κοινωνική-υποκειμενική λειτουργία του φόβου στους ρευστούς καιρούς που διανύουμε; Αυτό είναι το ερώτημα που πραγματεύεται σε αυτό το πολύ σημαντικό βιβλίο του ο επιφανέστερος σήμερα αναλυτής της νέας κοινωνικής και πολιτισμικής μας κατάστασης.

Ανεξάρτητα από την παρουσία ή όχι μιας πραγματικής απειλής, ένας ρευστός και ασαφής φόβος καθοδηγεί και επηρεάζει δραματικά την ανθρώπινη συμπεριφορά. Δεν πρόκειται όμως για τον επωφελή βιολογικό φόβο «πρώτου βαθμού», αλλά για τον αυτοκαταστροφικό φόβο «δεύτερου βαθμού», ένα παράγωγο αίσθημα φόβου, μια ψυχική προδιάθεση που καθιστά τη ζωή όλων μας ευάλωτη και ανασφαλή.