Στο Πόρτο η αστική κουλτούρα θαρρείς και βρίσκεται χαραγμένη πάνω σε κάθε πέτρα, στους δρόμους, στα πεζοδρόμια, στα πάρκα μιας πόλης καθαρής, φροντισμένης, ευρωπαϊκής. Ο σεβασμός του δημόσιου χώρου, που είναι ευδιάκριτος παντού στην Πορτογαλία, σε κάνει άθελά σου να κάνεις συγκρίσεις και να διαπιστώνεις τη μεγάλη αυτή έλλειψη στη χώρα μας
Του Τάση Παπαϊωάννου*
Μια χώρα στο δυτικότερο άκρο της Ευρώπης που αντικρίζει κατάματα τον απέραντο Ατλαντικό. Η γη χαμηλή με μικρούς λόφους και ελάχιστες εξάρσεις. Πεύκα, ευκάλυπτοι, θάμνοι, ατέλειωτες καλλιέργειες αμπελιών, ακόμη και στις αυλές των σπιτιών. Ολα καμωμένα παστρικά και με φροντίδα.
Το Πόρτο, κτισμένο σε καταπληκτική τοποθεσία, πάνω στις όχθες του ποταμού Ντούρο, αγναντεύει τη θάλασσα. Γέφυρες ψηλές και περίτεχνες ενώνουν τις δύο του όχθες, με μοναδική θέα από πάνω προς τα κάτω, μια και η υψομετρική διαφορά είναι μεγάλη σ’ αυτό το σημείο. Το ιστορικό κέντρο κτισμένο πυκνά, με δρομάκια να ελίσσονται σαν φίδια πάνω στις πλαγιές, ανηφορίζουν και κατηφορίζουν στους λόφους. Στενομέτωπα ψηλά σπίτια, το ένα κολλητά στο άλλο και εκκλησίες μεγάλες, κτισμένες με σταχτί γρανίτη μπροστά από καλαίσθητες πλατείες, μαρτυρούν το ένδοξο παρελθόν μιας θαλασσοκράτειρας –κάποτε- αυτοκρατορίας. Τα χρόνια ανεξίτηλα γραμμένα πάνω στους τοίχους και στις επιφάνειες, στα χαρακτηριστικά έγχρωμα πλακάκια και στις πέτρες, διηγούνται την ιστορία προηγούμενων γενεών και άλλων εποχών.
Πάνω από τις κόκκινες κεραμιδένιες στέγες πετούν θαλασσοπούλια κρώζοντας παράξενα, σαν ακοίμητοι αιωρούμενοι φρουροί, παρατηρώντας εξονυχιστικά από ψηλά κάθε σημείο της πόλης. Οι απολήξεις των στεγών ακολουθούν πιστά τη χάραξη των ακανόνιστων κατόψεων. Κάθε τόσο φωτιστικά ανοίγματα, άλλοτε κυκλικά σκεπασμένα με κρύσταλλα και άλλοτε τετράγωνα και σε επαφή με την κεκλιμένη επιφάνεια της στέγης φωτίζουν το εσωτερικό των σπιτιών, διαχέοντας το φως από ψηλά μέχρι κάτω στο ισόγειο. Τα φωτιστικά αυτά ανοίγματα είναι απαραίτητα στα κτίρια της μεσαιωνικής πόλης, λόγω του μεγάλου βάθους της κάτοψης και της στενής πρόσοψης. Δεν προσφέρουν μόνον φυσικό φωτισμό, αλλά και αερισμό, που είναι απαραίτητος για την αντιμετώπιση της μεγάλης υγρασίας.
Αυτό ακριβώς το στοιχείο της Πορτογαλικής αρχιτεκτονικής παράδοσης χρησιμοποίησαν -με ευρηματικό και σύγχρονο τρόπο- ο Alvaro Siza και στη συνέχεια ο Souto De Moura. Στα κτίριά τους η μελέτη της διάχυσης του φυσικού φωτός από τις κατακόρυφες και οριζόντιες επιφάνειες στον εσωτερικό χώρο είναι εκπληκτική! Αλλά και κάτι άλλο είναι χαρακτηριστικό στην αρχιτεκτονική αυτών των δύο σπουδαίων αρχιτεκτόνων: η χρήση εξαιρετικά απλών και τρεχουσών κατασκευαστικών μεθόδων και υλικών. Ο λευκός σοβάς καλύπτει σαν σεντόνι όλες τις επιφάνειες και τονίζει την ογκοπλαστική διάρθρωση της κτιριακής μάζας. Άλλες φορές το εμφανές μπετόν ή η πέτρα παίρνουν τη θέση του. Λες και κάνουν αρχιτεκτονική κάθε φορά με ένα μόνον υλικό.
Οι λεπτομέρειες ελάχιστες, ενώ λύνουν σχεδόν με τον πιο απλό και αυτονόητο τρόπο τα διάφορα οικοδομικά προβλήματα. Οι ίδιες λεπτομέρειες επαναλαμβάνονται με πανομοιότυπο τρόπο σε κάθε κτίριο, σαν ένα ιδιότυπο σήμα κατατεθέν, σαν την κρυφή υπογραφή τους. Ωρες-ώρες, το παραμικρό οικοδομικό πρόβλημα γίνεται αφορμή για την επίλυσή του με τέτοιο τρόπο, ώστε στο τέλος να δημιουργείται ένα όμορφο και αναπάντεχο γλυπτικό αποτέλεσμα. Ούτε ακατάσχετη φλυαρία, ούτε επίδειξη τεχνολογικών επιτευγμάτων που καταπλήσσουν και θέλουν διακαώς να εντυπωσιάσουν. Απλή, μετρημένη, ουσιαστική και εξαιρετικά σοβαρή αρχιτεκτονική. Γι’ αυτό σπουδαία και μεγάλη.
Δίπλα σ’ αυτούς τους μεγάλους δασκάλους υπάρχουν πάμπολλοι νεώτεροι αρχιτέκτονες που συνεχίζουν τη μεγάλη παράδοση. Και το σπουδαιότερο, ο ένας σέβεται τη δουλειά του άλλου, ανεξάρτητα από το τι αρχιτεκτονική κάνουν. Από τον Tavora στον Siza και από εκεί στον De Moura, για να ακολουθήσουν οι νεότεροι. Χωρίς διακοπή. Αν κόψεις τον ομφάλιο λώρο με το χτες, το σήμερα είναι νεκρό.
Οι Πορτογάλοι σέβονται την αρχιτεκτονική, όχι μόνον αυτή του πλούσιου παρελθόντος τους, αλλά και τη σύγχρονη. Βλέπεις καθαρά τη φυσιολογική και αυτονόητη συνέχεια στην πόλη. Τα σύγχρονα κτίσματα δίπλα στα παλιότερα, έτσι που η πόλη να είναι ένα μωσαϊκό αρχιτεκτονικής που επιβεβαιώνει τον πλούσιο κτιριακό πολιτισμό αυτής της χώρας. Γιατί η παράδοση αν δεν έχει συνέχεια, αν δεν μπολιάσει το καινούργιο, παύει να είναι παράδοση, κάτι δηλαδή, που έχει «παραδοθεί».
Στον τόπο μας η εξέλιξη αυτή της αρχιτεκτονικής διακόπηκε απότομα. Τόσο στον μεσοπόλεμο όσο και αργότερα τη δεκαετία του 1960, είχαμε λαμπρά έργα που κοσμούσαν τις πόλεις μας. Ξαφνικά όμως η νεωτερική αρχιτεκτονική κατηγορήθηκε, χλευάστηκε, απαξιώθηκε, κυνηγήθηκε! Αντ’ αυτής επικράτησε η χειρότερη εκδοχή της, μιας εργολαβικής, ερμαφρόδιτης, δήθεν σύγχρονης καρικατούρας. Μια αστραφτερή αρχοντοχωριατιά που εξέφραζε ακριβώς τον πολιτισμικό μας κατήφορο. Κτίρια σπουδαίων αρχιτεκτόνων γκρεμίστηκαν χωρίς αιδώ και στη θέση τους κτίστηκαν τερατουργήματα. Τι έγκλημα!
Αντίθετα στο Πόρτο η αστική κουλτούρα θαρρείς και βρίσκεται χαραγμένη πάνω σε κάθε πέτρα, στους δρόμους, στα πεζοδρόμια, στα πάρκα μιας πόλης καθαρής, φροντισμένης, ευρωπαϊκής. Ο σεβασμός του δημόσιου χώρου που είναι ευδιάκριτος παντού στην Πορτογαλία, σε κάνει άθελά σου να κάνεις συγκρίσεις και να διαπιστώνεις τη μεγάλη αυτή έλλειψη στη χώρα μας. Οι πολίτες της, δυστυχώς, φαίνεται ότι δεν έμαθαν ποτέ μέσα στους προηγούμενους αιώνες της νεότερης ιστορίας τους να σέβονται το κοινό αγαθό.
Πέρασαν και οι Πορτογάλοι δικτατορίες στην ιστορία τους, αντιμετωπίζουν και αυτοί τεράστια οικονομικά προβλήματα, αντίστοιχες κοινωνικές ανισότητες. Εχουν κρατήσει, όμως, αυτά που εμείς έχουμε απολέσει μέσα στα χρόνια. Ευγένεια, φιλοξενία, σεβασμό για τον συνάνθρωπο. Αντιμετωπίζουν την πόλη ως κάτι κοινό και όχι ως συνονθύλευμα ατομικών διεκδικήσεων, ως απλό άθροισμα ιδιωτικών συμφερόντων. Κι αυτό το βλέπεις παντού, στις πόλεις, στα χωριά, στην ύπαιθρο. Για να μην ξεχνιόμαστε. Ο πολιτισμός αφήνει τα χνάρια του παντού, όπως άλλωστε και η βαρβαρότητα!
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
*Καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
