Επιθετικότητα-ανταγωνισμός και αλληλεγγύη-αλτρουισμός αποτελούν δύο σταθερούς και, μέχρι σήμερα, ανεξάλειπτους πόλους της ζωικής και άρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Από αυτές τις δύο φαινομενικά αλληλοαποκλειόμενες συμπεριφορές οικοδομούνται όλες σχεδόν οι συλλογικότητες: από τις διαπροσωπικές μέχρι τις κοινωνικές σχέσεις.

Παραβλέποντας ή υποβαθμίζοντας σκοπίμως τα φαινόμενα αλληλεγγύης και αλτρουισμού, ο πολιτισμός μας με περισσή ευκολία αποδίδει την ανταγωνιστικότητα και την επιθετικότητα στην «ανθρώπινη φύση». Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιχειρεί να τις δικαιολογήσει «βιολογικά» και συνεπώς να νομιμοποιήσει κοινωνικά την παραλογή ανθρώπινη βία.

Ειδικότερα η ανθρώπινη ιστορία, που όπως λέγεται γράφεται από τους νικητές, εμφανίζεται ως μια αδιάλειπτη αλληλουχία από αιματηρές διαμάχες και καταστροφικούς ανταγωνισμούς. Μια προσέγγιση της ανθρώπινης ιστορίας που, ωστόσο, παραβλέπει τις αμέτρητες λαμπρές σελίδες που γράφτηκαν και γράφονται καθημερινά υπό το φως της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης.

 Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Παρά τον υποκριτικό αποτροπιασμό μας για τις καθημερινές ανθρωποκτονίες, σφαγές και γενοκτονίες που «κοσμούν» την ανθρώπινη ιστορία, διστάζουμε να αναγνωρίσουμε, πόσω μάλλον να κατανοήσουμε, το γιατί η λεγόμενη «τυφλή» βία και ο παραλυτικός φόβος που αυτή συνεπάγεται αποτελούν τα σταθερά και δυσεξάλειπτα συστατικά της κοινωνικής μας ζωής. Μήπως αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει επιτέλους να αποδεχτούμε ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως «επιθετικό» ή «φοβικό» ον;

Πράγματι, όπως είδαμε στα δύο τελευταία μας άρθρα, δεν είναι λίγοι οι επιστήμονες που υποστηρίζουν ότι τόσο ο διάχυτος φόβος για την «άλογη» και «παραληρηματική» βία της σύγχρονης κοινωνικής ζωής όσο και η μαζική ανασφάλεια εξαιτίας του λυσσαλέου και απάνθρωπου νεοφιλελεύθερου ανταγωνισμού αποτελούν «έμφυτες» και άρα διαχρονικές ψυχολογικές αντιδράσεις και όχι ιστορικά φαινόμενα με σαφή κοινωνιο-πολιτισμικά αίτια. Ψυχολογικές αντιδράσεις που, σε τελευταία ανάλυση, θα πρέπει να πηγάζουν από τη «φύση» μας: από κάποια απροσδιόριστα «ένστικτα» επιθετικότητας ή φοβίας, τα οποία, επειδή δεν βρίσκονται «εγγεγραμμένα» στα γονίδιά μας, θα πρέπει τουλάχιστον να εντοπιστούν στον εγκέφαλό μας.

Εν τούτοις, πλήθος ηθολογικών και βιοψυχολογικών ερευνών μάς αποκαλύπτουν ότι σε όλα σχεδόν τα είδη ζώων η δολοφονική βία απέναντι σε μέλη του ίδιου είδους (ενδοειδική επιθετικότητα) αποτελεί εξαιρετικά σπάνια συμπεριφορά, που εκδηλώνεται όποτε συντρέχουν κάποιες πολύ ιδιαίτερες συνθήκες και συγκεκριμένες εξωγενείς αιτίες.

Η στρατηγική «απο-ειδογένεσης»

Το γεγονός αυτό το απέδειξε πρώτος, ύστερα από πολύχρονες έρευνες, ο επιφανής ηθολόγος Ι. Eibl-Eibesfeldt, μαθητής του K. Lorenz. Ιδού πώς περιγράφει ο ίδιος αυτή την ανακάλυψη: «Στα περισσότερα ζώα και οπωσδήποτε στα ανώτερα θηλαστικά η δολοφονία ατόμων του ίδιου είδους εμποδίζεται από έμφυτους μηχανισμούς καταστολής της επιθετικότητας, νευρολογικούς μηχανισμούς που αποκλείουν ειδικά τη δολοφονία ατόμων του ίδιου είδους».

Ενα εύλογο ερώτημα που αμέσως προκύπτει είναι: Γιατί τότε οι άνθρωποι παραβιάζουν τόσο συχνά αυτή τη σχεδόν καθολική βιολογική απαγόρευση; Παραδόξως, χάρη στην υπερβολική ανάπτυξη της νοημοσύνης του, ο άνθρωπος καταφέρνει να «παρακάμπτει» αυτή την ενστικτώδη απαγόρευση: να μη δολοφονεί ποτέ τους συνανθρώπους του όταν δεν απειλείται η ζωή του.

Για να εξηγήσει αυτή την «παράλογη» ανθρώπινη συμπεριφορά, ο Eibl-Eibesfeldt βασίστηκε στη μεγαλοφυή διαίσθηση του διάσημου ψυχολόγου Erik Erikson: η απαγόρευση της ενδοειδικής δολοφονικής βίας παρακάμπτεται από τους ανθρώπους επειδή πιστεύουν ακράδαντα ότι κάποιοι άνθρωποι ή κάποιες διαφορετικές ανθρώπινες ομάδες είναι μη ανθρώπινα ή υπάνθρωπα όντα!

Με άλλα λόγια, αν πεισθούμε ότι μας απειλούν κάποιοι συνάνθρωποί μας που ανήκουν σε ένα διαφορετικό και σαφώς υποδεέστερο «είδος» (κοινωνική ομάδα, φυλή), μπορούμε σχεδόν αδίστακτα, ή έστω με μεγαλύτερη ευκολία, να τους κακοποιήσουμε ή και να τους δολοφονήσουμε, χωρίς να νιώσουμε καθόλου τύψεις για την τερατώδη και απάνθρωπη συμπεριφορά μας!

Πολλές αποτρόπαιες πράξεις ρατσιστικής βίας, πολλές γενοκτονίες ή μαζικές δολοφονίες που έγιναν στο όνομα της εθνικής «αυτοκάθαρσης» ή της «επαναστατικής» βίας, μπορούν να «εξηγηθούν» και, κυρίως να γίνουν μαζικά αποδεκτές μόνον αν υποκύψει κανείς σε αυτή την ύπουλη προπαγάνδα «απο-ειδογένεσης» και συστηματικής υποβάθμισης των «άλλων»: των «διαφορετικών» από εμάς ανθρώπινων όντων.

Το αίνιγμα της ανθρώπινης φύσης

Αραγε η αιμοδιψής βία και η επιθετική συμπεριφορά, αλλά και η αλληλεγγύη, η αλληλοβοήθεια και η αλτρουιστική συμπεριφορά αποτελούν εγγενή βιολογικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης ή μήπως είναι μόνο επιφαινόμενα τα οποία καθορίζονται αποκλειστικά από ιστορικούς και κοινωνικούς παράγοντες;

Θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί και καχύποπτοι απέναντι σε κάθε αναφορά στην «ανθρώπινη φύση». Οχι μόνο γιατί σήμερα είναι ελάχιστα αυτά το οποία γνωρίζουμε για αυτό το νέο «ιερό δισκοπότηρο» της επιστήμης, αλλά και επειδή, πολύ συχνά, πίσω από αυτή τη μαγική λέξη επιχειρείται να δικαιολογηθούν τα πιο αποτρόπαια κοινωνικά και πολιτικά εγκλήματα.

Πάντως, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, οι άνθρωποι ουσιαστικά δεν διαφοροποιούνται μεταξύ τους από βιολογικής ή γενετικής απόψεως αλλά μάλλον ως προς τα πολιτισμικά και κοινωνικά τους γνωρίσματα. Αυτό το ενοχλητικό γεγονός αποτελεί την καλύτερη απόδειξη για τις εξαιρετικά περίπλοκες και οπωσδήποτε αμφίδρομες σχέσεις μεταξύ φύσης και πολιτισμού στην ανθρώπινη εξέλιξη!

Επιθετικότητα, κοινωνική βία και ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας δεν αποτελούν «απλώς» τα βιολογικά υποπροϊόντα της έκφρασης των γονιδίων ή των ενστίκτων μας, αλλά μάλλον την ιστορική αποκρυστάλλωση των περίπλοκων σχέσεων του ανθρώπινου οργανισμού με το περιβάλλον του.

Τα περιθώρια επιρροής της γονιδιακής αιτιότητας και των ζωικών ενστίκτων είναι αντιστρόφως ανάλογα με την εξελικτική πολυπλοκότητα του ανθρώπινου είδους. Ισως εν τέλει η σχετική γενετική απροσδιοριστία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, δηλαδή ο αποφασιστικός ρόλος των επιγενετικών ‒ιστορικών, κοινωνικών και πολιτιστικών‒ παραγόντων στη συνδιαμόρφωση της ταυτότητας κάθε ανθρώπινου πλάσματος δεν ανοίγει την πόρτα στο βιολογικό ή στο κοινωνικό χάος, όπως πολλοί φοβούνται, αλλά στην ανθρώπινη αυτοποίηση και ελευθερία.

………………………………………………………………………………………………….

Edward Ο. Wilson Για την ανθρώπινη φύση μτφρ. Αμαλία Ναθαναήλ εκδ. «Σύναλμα», σελ. 263

Στο τελευταίο κεφάλαιο του περίφημου βιβλίου του «Κοινωνιοβιολογία: η νέα σύνθεση» (κυκλοφορεί επίσης από τις εκδόσεις «Σύναλμα»), ο Ε. Γουίλσον επιχείρησε να εφαρμόσει τις ιδέες και τις μεθόδους της κοινωνιοβιολογικής έρευνας στην ανάλυση των ανθρώπινων κοινωνιών. Αυτή την τολμηρή ιδέα, που ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να πυροδοτεί θύελλα αντιδράσεων, αναπτύσσει διεξοδικά και επιχειρεί να τεκμηριώσει σ’ αυτό το καλογραμμένο και δικαίως δημοφιλές βιβλίο του, για το οποίο εξάλλου τιμήθηκε με το βραβείο Πούλιτζερ.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια εκτενή παρουσίαση του πώς η βιολογική εξέλιξη των γονιδίων μας δημιουργεί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τις αναγκαίες και ικανές προδιαθέσεις ή ένστικτα του συνόλου της ανθρώπινης κοινωνικής συμπεριφοράς. Και παρά τις εύλογες επιφυλάξεις ή και αντιρρήσεις που ενδέχεται να προβάλει κάποιος σε μια τόσο προκλητική άποψη, οι επιστημονικές ιδέες του Γουίλσον αξίζουν τη μέγιστη προσοχή μας.

……………………………………………………………………………………………

Κώστας Β. Κριμπάς Κοινωνιοβιολογία εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 206

Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου δεν χρειάζεται συστάσεις. Πρόκειται για έναν επιφανή Ελληνα ακαδημαϊκό, βιολόγο και διεθνώς αναγνωρισμένο ιστορικό της εξελικτικής σκέψης. Σε αυτό το έργο του επιχειρεί μια νηφάλια και ισορροπημένη ιστορική ανασυγκρότηση των θεωρητικών εξελίξεων –επιστημονικών και φιλοσοφικών‒ που οδήγησαν στη γένεση και την ανάπτυξη των κοινωνιοβιολογικών ιδεών.

Πράγματι, στις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει μια συστηματική έκθεση όλων των επιχειρημάτων που έχουν διατυπωθεί μέχρι πρόσφατα υπέρ αλλά και κατά της κοινωνιοβιολογικής προσέγγισης.

Ο συγγραφέας τεκμηριώνει επαρκώς το γιατί, τόσο από επιστημονικής όσο και από επιστημολογικής απόψεως, η κοινωνιοβιολογία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης εξελικτικής σκέψης. Θεωρεί μάλιστα ότι συνιστά μια μεγάλη τομή που οδηγεί σε ιδιαίτερα γόνιμες επιστημονικές αναζητήσεις. Χάρη στην εκτενή παρουσίαση όχι μόνο των κατακτήσεων αλλά και των προβληματικών σημείων αυτής της κάθε άλλο παρά «νέας» προσέγγισης των κοινωνικών φαινομένων, το βιβλίο του Κ. Κριμπά αποτελεί μια θαυμάσια εισαγωγή στην κοινωνιοβιολογία.

 ……………………………………………………………………………………

Susan McKinnon Νεοφιλελεύθερη Γενετική μτφρ. Θεόδωρος Παραδέλλης εκδ. «Εικοστού πρώτου», σελ. 190

Ενώ κατά τα τέλη του εικοστού αιώνα οι θεωρίες και τα ρατσιστικά ιδεολογήματα της αγοραίας κοινωνιοβιολογίας επιχείρησαν (ανεπιτυχώς!) να βασιστούν στις κατακτήσεις της εξελικτικής βιολογίας και της μοριακής γενετικής, σήμερα προσπαθούν να οικειοποιηθούν τις ανακαλύψεις των νευροεπιστημών και της γνωσιακής επιστήμης.

Χρησιμοποιώντας πλήθος παραδειγμάτων, η συγγραφέας, επιφανής καθηγήτρια ανθρωπολογίας, μας αποκαλύπτει πώς οι φυλετικές και σεξιστικές ανισότητες μεταξύ των ανθρώπων μπορούν, σύμφωνα με τις γνωσιακές επιστήμες, να θεμελιωθούν και συνεπώς να νομιμοποιηθούν κοινωνικά πάνω σε δήθεν νευροεγκεφαλικές και ψυχολογικές διαφορές.

Στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της, η Σούζαν Μακ Κίνον ξεσκεπάζει πολλές από τις κάθε άλλο παρά «καινοφανείς ή ανανεωμένες» θεωρητικές πρακτικές βάσει των οποίων επιχειρείται η φυσικοποίηση του κοινωνικού. Το νέο πρότυπο «εξήγησης» των κοινωνικών και σεξιστικών ανισοτήτων βασίζεται, σύμφωνα με τη συγγραφέα, σε δήθεν παγιωμένες εξελικτικά εγκεφαλικές δομές, από τις οποίες υποτίθεται ότι προκύπτουν «νομοτελειακά» αυτές οι ανισότητες. Σύμφωνα με το «νέο» κοινωνιοβιολογικό πρότυπο εξήγησης, η δράση της φυσικής επιλογής δεν εξαντλείται στην ανάδειξη των πιο κατάλληλων γονιδίων μας, αλλά επιπλέον επεκτείνεται στους εγκεφάλους και στις νοητικές μας λειτουργίες!

 ………………………………………………………………………………………

Marshall Sahlins Χρήσεις και καταχρήσεις της βιολογίας μτφρ. Κώστας Κουρεμένος εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 160

Αμέσως μετά τη δυναμική είσοδο των κοινωνιοβιολογικών ιδεών στην επιστημονική σκέψη, κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1970, σχηματίστηκαν στη διεθνή επιστημονική κοινότητα δύο «πυρήνες» αντίστασης.

Ο πρώτος πυρήνας αποτελούνταν από αριστερούς βιολόγους, ενώ ο δεύτερος από κοινωνικούς ανθρωπολόγους. Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Μάρσαλ Σάλινς είναι ένας από τους πλέον επιφανείς εκπροσώπους της δεύτερης ομάδας.

Σε αυτό το καλοσχεδιασμένο βιβλίο πολεμικής, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι κάθε αναλογία ή ισομορφισμός των ανθρώπινων κοινωνιών-πολιτισμών με το ζωικό βασίλειο είναι ολότελα αυθαίρετος. Αντίθετα με ό,τι υποστηρίζουν οι κοινωνιοβιολόγοι, τα πολιτισμικά φαινόμενα, ως έκφραση της ανθρώπινης κοινωνικότητας και, ειδικότερα, των μοναδικών γλωσσικών-συμβολικών ικανοτήτων μας, είναι άλλης τάξεως φαινόμενα και διαφέρουν θεμελιωδώς από τη βιολογία μας.

Η ποικιλία των ανθρώπινων πολιτισμών είναι τόσο μεγάλη ώστε αποκλείεται να εξηγηθεί από τη δήθεν «ενιαία» και «αμετάβλητη» βιολογική βάση του είδους μας. Ο ίδιος συνοψίζει τη θέση του ως εξής: «Ενώ η βιολογία είναι μια απολύτως αναγκαία συνθήκη για τον πολιτισμό, είναι επίσης απολύτως ανεπαρκής». Εξαιρετική και η πολυσέλιδη εισαγωγή της Αλεξάνδρας Μπακαλάκη στην ελληνική έκδοση.

……………………………………………………………………………………………… 

Πιοτρ Α. Κροπότκιν Αλληλοβοήθεια Ενας παράγοντας της εξέλιξης μτφρ. Ε. Στεφανοπούλου εκδ. «Καστανιώτη», σελ. 280

Αν αναζητάτε μια εξαντλητική και γεμάτη πάθος παρουσίαση των επιχειρημάτων υπέρ της αλληλοβοήθειας, της αλληλεγγύης όχι μόνο στις ανθρώπινες κοινωνίες αλλά σε όλο σχεδόν το ζωικό βασίλειο, τότε θα πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσετε αυτό το γοητευτικό βιβλίο. Γραμμένο από τον πασίγνωστο Ρώσο «αναρχικό πρίγκιπα» Πιοτρ Α. Κροπότκιν.

Πρώτος αυτός θα υπερασπιστεί με πάθος, αλλά και θα προσπαθήσει να τεκμηριώσει επιστημονικά την αποφασιστική σημασία για τη δαρβίνεια βιολογική εξέλιξη της συμβιωτικής, αλτρουιστικής και συνεργατικής συμπεριφοράς. Οι ρηξικέλευθες απόψεις και τα πρωτοποριακά, για την εποχή του, επιστημονικά επιχειρήματα που διατυπώνει σε αυτό το κλασικό έργο του τον έφεραν σε σύγκρουση με τις πουριτανικές και ατομικιστικές προκαταλήψεις περί αιμοδιψούς και άκρως ανταγωνιστικής φυσικής επιλογής, τις οποίες υποστήριζαν οι Βρετανοί κυρίως εξελικτικοί, όχι όμως, όπως χαιρέκακα επισημαίνει, και ο Δαρβίνος, ο πατέρας των σύγχρονων εξελικτικών ιδεών.

Ενα πραγματικά κλασικό και προφητικό έργο που άριστα μεταφρασμένο και επιμελημένο πλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία. Ιδιαίτερα κατατοπιστικός ο εκτενής πρόλογος του Δ. Ποταμιάνου, επιμελητή της σειράς «Εξέλιξη & Κοινωνικές Επιστήμες».