Ο κλασικός φιλόλογος Ολιβερ Τάπλιν τιμήθηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ο Βρετανός φίλος μας, δάσκαλος πολλά χρόνια στο Κέιμπριτζ, συγγραφέας βιβλίων για το αρχαίο δράμα, συμπαραστάτης με τις γνώσεις και τις απόψεις του μεγάλων σκηνοθετών, όπως ο Πίτερ Χολ όταν ανέβασε Αισχύλο, έχει πολλά πάντα να πει για το θέατρο, που γεννήθηκε εδώ αλλά ανήκει σε όλο τον κόσμο

Του Γρηγόρη Ιωαννίδη 

Αν υπήρχε μια Ελλάδα που θα έστεκε μαζί σαν πνευματική αξία και αμοιβή, ο κλασικός φιλόλογος και πλάνης του αρχαίου κόσμου, του δέους και κάλλους του θα ήταν από τους πρώτους της πολίτες. Ο Ολιβερ Τάπλιν τιμήθηκε και τίμησε αντιστοίχως το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών με την αναγόρευσή του πρόσφατα στο αξίωμα του επίτιμου διδάκτορα. Αυτή την ευκαιρία ζητούσαμε για να τον δούμε και να συζητήσουμε μαζί του από κοντά για τον αρχαίο και τωρινό μας κόσμο.

Η συνάντησή μας έγινε στο φουαγιέ του Εθνικού, λίγο πριν αρχίσει η παράσταση της «Οδύσσειας» του Μπομπ Γουίλσον. Γνώριζε το κείμενο από πριν – το είχε δει στη Νέα Υόρκη. Ηξερε ήδη πως επρόκειτο για αμφιλεγόμενη παράσταση. Κατά τη γνώμη του, αυτό οφειλόταν όχι στο εικαστικό της μέρος, αλλά στη διασκευή. Γιατί αυτή είναι που εξαλείφει την περιπλοκότητα του ομηρικού καμβά. Για παράδειγμα, λέει, ο απαγχονισμός των υπηρετριών, που έχει σηκώσει μεγάλη κουβέντα μεταξύ των φιλολόγων και ομηριστών, εδώ παραλείπεται.

Μου δίνει έτσι το καλύτερο πάτημα για να σχολιάσω με έναν φιλόλογο του μεγέθους του την άποψη ότι στο σημερινό θέατρο η παράσταση προηγείται του κειμένου.

«Είμαι γενικά πλουραλιστής σε αυτά τα θέματα. Δεν επιβάλλω νόμους στην τέχνη. Και δεν συγκαταλέγομαι ανάμεσα σε εκείνους που ζητούν από το θέατρο να υπακούει στο κείμενο. Εξάλλου ακόμα και η λέξη «κείμενο» (το λέει στα ελληνικά) ίσως είναι λάθος. Αυτό που αναζητούμε είναι η «ποίηση» ή, πώς αλλιώς να το πω (σκέφτεται λίγο…), το λιμπρέτο μιας ομιλίας. Είναι λάθος να το διδάσκεις σαν κείμενο που βρίσκεται σε κάποιο βιβλίο. Δεν είναι βιβλίο, είναι λέξεις, ζωντανές λέξεις. Και γι’ αυτό πιστεύω σε ένα θέατρο που ζητά να εξερευνήσει τις ίδιες τις λέξεις. Τις λέξεις σαν ποίηση, σαν μουσική…

-Και σαν ρυθμό…

«Και σαν ρυθμό, ακριβώς. Στις δικές μου μεταφράσεις, όταν εργάζομαι με τις πρωτότυπες λέξεις με ενδιαφέρει αυτό που ονομάζω «μουσικότητα», οι παραλλαγές, ο τόνος, ο ήχος. Γι’ αυτό και γράφω σε μέτρο, όχι ακριβώς στο κανονικό μέτρο, αλλά σύμφωνα με έναν υπόγειο ρυθμό που βγάζει στην επιφάνεια τη μουσικότητα. Ακριβώς εκεί βρίσκεται και η πιο εύκολη πρόσβαση στο αρχαίο δράμα: στη μουσικότητά του. Γιατί τότε η μετάφρασή σου είναι λιγότερο αρχαϊστική, λιγότερο φορμαλιστική. Αναζητώ ακόμη αυτό που ονομάζω «χρώμα» στις μεταφράσεις μου. Γιατί η γλώσσα στη λογοτεχνία δεν είναι μια γλώσσα πεζή, ευθύγραμμη, τελεστική. Είναι μια γλώσσα που ξαφνικά εκρήγνυται σε χρώματα. Και που παραξενεύει αποκτώντας περίεργες αποχρώσεις. Τελικά, αν μια θεατρική παράσταση θέλει να στηριχθεί στις λέξεις, πρέπει να ψάξει κι αυτή το χρώμα και τη μουσική στη μετάφραση».

-Γενικά για εσάς, όπως φαίνεται από τα βιβλία σας, το αρχαίο δράμα δεν είναι μόνο λέξεις. Αποτελεί έναν ολόκληρο κόσμο, στον οποίο θέλετε να εισέλθετε πρώτος εσείς ως μεταφραστής.

«Θα σου πω μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Είμαι μεγάλος θαυμαστής του Ιάπωνα σκηνοθέτη Νιναγκάουα και των σκηνοθετικών δημιουργιών του στο αρχαίο δράμα. Λοιπόν, όταν οι παραστάσεις του είναι στα γιαπωνέζικα, στη γλώσσα του, είναι αληθινά θαυμάσιες. Δεν συμβαίνει το ίδιο όταν είναι στα αγγλικά! Κι αυτό γιατί σε αυτή την περίπτωση οι λέξεις του δεν είναι ολοκληρωμένες, ή μάλλον οι λέξεις του δεν αποτελούν μέρος ενός όλου, μιας συνολικής αυθεντικής δημιουργίας, όπως συμβαίνει με τα γιαπωνέζικα».

-Εννοούσα όμως κάτι περισσότερο: Για εσάς το αρχαίο θέατρο δεν είναι ένα κλειστό σύστημα, είναι κάτι που διαχέεται στον κόσμο, στο τότε και στο τώρα. Γι' αυτό άλλωστε έχετε περπατήσει ολόκληρη την Ελλάδα αναζητώντας τους τόπους, και μέσα από αυτούς την ίδια τη διαχρονική του παρουσία…

«Ναι, αληθινά. Κι αυτό για δύο λόγους. Για να δω αν αυτοί οι «τόποι» έχουν βάθος, αν μπορούν ακόμα να πουν κάτι για την ανθρώπινη κατάσταση, για το ανθρώπινο σύμπαν, για τον «άνθρωπο» (στα ελληνικά). Και έπειτα για να καταλάβω πώς σε αυτούς τους «τόπους» υπάρχουν ριζωμένες σχέσεις, ποιότητες, ερωτήματα που ακόμα και σήμερα παραμένουν ενεργά».

-Πείτε μου μία από αυτές τις ποιότητες.

«Να, αυτό που λέμε αίσθημα του οίκτου. Το αίσθημα που νιώθεις για τους άλλους όταν καταλαβαίνεις πως αδικούνται…».

-Οπως και το έλεος…

«Ναι, κάτι κοντινό στο έλεος. Δεν είμαι μέγας θαυμαστής του Αριστοτέλη, πάντως εκείνος λέει κάπου στη Ρητορική του πως ο οίκτος πηγάζει από το αίσθημα της αδικίας του άλλου. Και η τραγωδία χρειάζεται αυτόν τον οίκτο για να λειτουργήσει. Είναι ο τρόπος με τον οποίο το αρχαίο δράμα στηρίζεται σε πανανθρώπινα αισθήματα και σε πανανθρώπινα θέματα. Υπάρχει όμως ακόμα ένα άλλο ζήτημα για τον τόπο του αρχαίου δράματος, που με απασχολεί τα τελευταία χρόνια. Οπως όλοι γνωρίζουμε, το θέατρο γεννήθηκε εδώ, στην Αθήνα, ως αγαθό της δημοκρατικής εποχής. Ωστόσο εξαπλώθηκε πάρα πολύ γρήγορα, και γρήγορα κάλυψε όλο τον ελληνικό κόσμο. Πήγε λοιπόν σε μέρη που ήταν πολύ διαφορετικά από την Αθήνα. Υπάρχει κάτι μέσα του, μια ενδιάθετη δύναμη, που το κάνει να ταξιδεύει πέρα από τον τόπο που το γέννησε. Γι’ αυτό μου αρέσει να πηγαίνω στους τόπους που γέννησαν αυτό το θέατρο. Ανακαλύπτω εκεί μαζί τη δύναμη της διασποράς του. Μου γεννιέται εκεί η ιδέα πως το αρχαίο θέατρο δεν ανήκει σε μια κοινωνία αλλά σε μια πανσπερμία κοινωνιών».

-Υπάρχουν για εσάς ομοιότητες ανάμεσα στον τότε ελληνικό κόσμο και στη σημερινή Ελλάδα;

«(Γελάει) Αληθινά δύσκολη ερώτηση… Κοίταξε, για πολλούς κλασικούς ερευνητές η σύγχρονη Ελλάδα έρχεται μετά τις σπουδές τους στον κλασικό πολιτισμό. Θέλω να πω πως έχουν πρώτα σχηματίσει μια κάποια ιδέα για το πώς ήταν η αρχαία Ελλάδα και αναγκαστικά συγκρίνουν μετά την ιδέα (ή την ιδεοληψία) τους με το σήμερα. Ταιριάζει ή δεν ταιριάζει, αδιάφορο, υπάρχει πάντως αυτή η σειρά. Σε εμένα δεν συνέβη αυτό. Ετυχε πρώτα να επισκεφτώ την Ελλάδα, να τη γνωρίσω και να δω από κοντά μυθικούς ηθοποιούς της στην Επίδαυρο, όπως την Παξινού και τον Μινωτή. Στη συνέχεια άρχισα τις σπουδές μου. Γι’ αυτό για εμένα αρχαία και νέα Ελλάδα υπήρξαν εξαρχής σαν κάτι αδιαίρετο. Το ερώτημά σου όμως είναι διαφορετικό: αφορά το θέμα της συνέχειας, το αν οι Ελληνες είναι με φυσικό τρόπο πιο κοντά στο αρχαίο θέατρο λόγω της καταγωγής, κοντύτερα ας πούμε από ό,τι είναι οι Ιταλοί ή οι Βρετανοί. Δύσκολο να το πεις αυτό… Φαίνεται να συντείνουν σε αυτό δύο πράγματα: το πρώτο είναι η γλώσσα, ριζικά η ίδια γλώσσα με την αρχαία. Επειτα είναι το τοπίο, το περιβάλλον που συνδέει τα χρονικά άκρα».

-Τελικά το θέατρο της Επιδαύρου είναι μόνο για το αρχαίο θέατρο; Αξίζει να ανοιχθεί και σε άλλους κλασικούς και σύγχρονους συγγραφείς;

«Νομίζω ότι το θέατρο της Επιδαύρου ανήκει στον… Ασκληπιό του (γέλια). Αληθινά είναι τόπος θεραπείας. Και το θέατρο είναι ένα τέτοιο μέσο θεραπευτικό του ατόμου και της πόλης. Δίνει πνευματική και συναισθηματική υγεία. Γι' αυτό και δεν έχω τέτοιου τύπου διλήμματα. Μία μόνο παρατήρηση εκ μέρους μου: Αξίζει να παρασταθεί στην Επίδαυρο κάτι που να τιμά τις διαστάσεις του θεάτρου και όχι να απευθύνεται στις πρώτες τρεις σειρές καθισμάτων του…».

-Είχα πάντα μια απορία για τον Αριστοφάνη. Ενώ μπορεί κανείς να εντοπίσει θαυμάσιες παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας σε όλο σχεδόν τον κόσμο, δεν συμβαίνει το ίδιο με την κωμωδία. Με την εξαίρεση του Κουν, ο Αριστοφάνης είναι ο μεγάλος απών από την παγκόσμια εποποιία αναβίωσης του αρχαίου δράματος…

«Πράγματι, και το λέω με έμφαση τα τελευταία δέκα χρόνια: Ηλθε η ώρα του Αριστοφάνη! Και όμως ακόμα τίποτα… (γέλια). Το πρόβλημα με τον Αριστοφάνη είναι πως έγραψε για τον σύγχρονο κόσμο του και πρέπει να μεταφραστεί για τον σύγχρονο δικό μας κόσμο. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει να μεταφερθεί αναγκαστικά και στη δική μας, σημερινή κουλτούρα. Είδα πρόσφατα μια παράσταση που τον τοποθετούσε μέσα σε έναν διαγωνισμό… Eurovision! Σε αντίθεση με το τι πιστεύουν πολλοί, ο Αριστοφάνης θέτει μερικά πολύ σπουδαία και βαθιά ζητήματα πολιτικής, μουσικής, κουλτούρας. Ο Αριστοφάνης είναι μαζί κωμικός και σοβαρός, δεν είναι κωμικός και επιπόλαιος. Αν ήλθε η εποχή του Αριστοφάνη, πρέπει να τον κάνουμε ταυτόχρονα να γελάει και να παραμένει ποιοτικός… Κάποια στιγμή, σύντομα ελπίζω, θα δούμε μια αληθινά μεγάλη παράστασή του».

-Ο 70χρονος Ολιβερ Τάπλιν δίδαξε για πολλά χρόνια Κλασική Φιλολογία στο Magdalen College του Κέμπριτζ. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων, ανάμεσά τους τα «Τhe Stagecraft of Aeschylus» και «Greek Fire», στο οποίο αποθεώνει την ικανότητα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού να αντέξει την πίεση του χρόνου και να επηρεάσει τη σύγχρονη τέχνη, σκέψη και κοινωνία. Εχει ιδρύσει από το 1996 το Archive of Performances of Greek and Roman Drama (Αρχείο Παραστάσεων Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δράματος). Εχει συνεργαστεί σε πολλές παραστάσεις, ανάμεσά τους η περίφημη «Ορέστεια» του Πίτερ Χολ (1980-81) στο Εθνικό Θέατρο της Αγγλίας σε μετάφραση Τόνι Χάρισον.