Του Παντελή Κυπριανού* 

Με εξαιρέσεις, όπως η Αγγλία, τα ευρωπαϊκά κράτη-έθνη θεσμοθέτησαν μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα την υποχρεωτική εκπαίδευση, κατά τεκμήριο από τα 6 ώς τα 12. Το ίδιο διάστημα δύο νέα ζητήματα μπήκαν για συζήτηση: ποιος ασχολείται με τα παιδιά κάτω των 6 και ποιος ασχολείται με τη μάθηση και επαγγελματική κατάρτιση όσων, ανηλίκων και ενηλίκων, δεν πήγαν σχολείο.

Επειτα από συζητήσεις για τον ρόλο του σχολείου, της οικογένειας και της Εκκλησίας, μόλις μετά τη δεκαετία του 1960 οι δημόσιοι φορείς επωμίστηκαν την αγωγή του μικρού παιδιού – η Εκκλησία, καθολική και προτεσταντική, κράτησε μέρος της. Κάτι ανάλογο έγινε και στην επαγγελματική κατάρτιση και τη διά βίου εκπαίδευση. Οι φορείς του Δημοσίου επωμίστηκαν το μεγαλύτερο μέρος, αλλά στο πεδίο δρουν και άλλοι μη δημόσιοι φορείς.

Οι λόγοι της εμπλοκής του Δημοσίου στην εκπαίδευση είναι ποικίλοι και συχνά αντικρουόμενοι. Το σχολείο αποτέλεσε μέσο εγγραμματισμού, ενοποίησης των κρατών-εθνών αλλά και ιδεολογικής διαιώνισης διαφόρων καθεστώτων. Συνέβαλε στην κοινωνικοποίηση των παιδιών, στη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων αλλά και στην ευημερία των εθνών. Η δομή και το περιεχόμενο της διδασκαλίας καθορίστηκαν εν πολλοίς από τον (τους) επιδιωκόμενο (ους) κάθε φορά σκοπό (ούς).

Παρά την ταχεία μαζικοποίησή του σε μεγάλο μέρος του πλανήτη, το σχολείο αμφισβητήθηκε. Ενδεικτικά, στις ΗΠΑ σήμερα, δύο ομάδες πληθυσμού επιδιώκουν την επιστροφή στην «οικοδιδασκαλία». Ομάδες με υψηλό οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο θεωρούν ότι το σχολείο δεν μπορεί να δώσει στα παιδιά τους αυτό που οι ίδιοι θέλουν. Και ομάδες, ακραίων πολιτικά και θρησκευτικά πεποιθήσεων γιατί το σχολείο διαχέει αρχές διαφορετικές από τις δικές τους.

Οταν δεν γίνεται για ιδεολογικούς λόγους η αμφισβήτηση του σχολείου συχνά απορρέει από την άγνοιά του. Ακόμη και τα χρόνια που είναι υποχρεωτικό (5-15 στην Ελλάδα) το σχολείο καλύπτει μόνο μέρος της ζωής του παιδιού, όχι περισσότερο από το 1/3 του σχετικού χρόνου. Από την άλλη, συνυπάρχει με άλλους, ενίοτε ανταγωνιστικούς, φορείς μάθησης: οι παρέες, η οικογένεια, τα ΜΜΕ, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Για να μην κομματιαστεί ο κόσμος του παιδιού οι παιδαγωγοί επιδιώκουν να τον ενοποιήσουν με τη συνέργεια των μερών που το επηρεάζουν. Επιδιώκεται η συνέργεια της εκπαιδευτικής κοινότητας με την οικογένεια, το ίδιο το παιδί και τις τοπικές κοινωνίες. Ενδεικτικά στις σκανδιναβικές χώρες τις αποφάσεις για την οργάνωση της σχολικής κοινότητας παίρνουν οι τοπικοί φορείς με την οικογένεια, την εκπαιδευτική κοινότητα και τους μαθητές. Ετσι, αποφεύγονται συγκρουσιακές καταστάσεις και κανένας δεν μονοπωλεί την «αλήθεια», ούτε ο δάσκαλος ούτε ο γονιός ούτε κάποια πολιτική οργάνωση που διεκδικεί το μονοπώλιο της αλήθειας.

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ρόλοι δεν είναι διακριτοί. Η σύγχρονη παιδαγωγική (ως πρακτικές βασισμένες σε επιστημονικά δεδομένα για τη μάθηση, το παιδί και τη σχέση του με ομηλίκους και ενηλίκους) έχει κάνει τεράστια βήματα που μας βγάζουν από αδιέξοδα του παρελθόντος. Για τον Μπουρντιέ, «κάθε εκπαίδευση οφείλει να διαμορφώνει πνεύματα ανοιχτά, προικισμένα με τις αναγκαίες διαθέσεις και γνώσεις ώστε να μπορούν να αποκτούν αδιάκοπα καινούργιες γνώσεις και να προσαρμόζονται ενεργητικά σε καταστάσεις ανανεούμενες». Η εκπαίδευση, αλλιώς, δεν είναι κατήχηση, βοηθά το παιδί να σταθεί και να προχωρήσει. Δεν υπάρχει ένας βασιλικός δρόμος γι' αυτό, υπάρχουν όμως προσφορότεροι και πιο δοκιμασμένοι. «Η σύγχρονη παιδαγωγική», γράφει ο Μπρούνερ, «στρέφεται όλο και περισσότερο στην άποψη ότι το παιδί θα πρέπει να έχει επίγνωση των διαδικασιών της ίδιας του της σκέψης και ότι είναι αποφασιστικής σημασίας τόσο για τον θεωρητικό παιδαγωγό όσο και για τον δάσκαλο να το βοηθήσουν να γίνει πιο μεταγνωστικό – να αποκτήσει επίγνωση του τρόπου με τον οποίο επιδίδεται στη μάθηση και στη σκέψη του, όπως έχει επίγνωση του αντικειμένου που μελετά».

Πιθανόν πολλά από αυτά να μη γίνονται στο ελληνικό σχολείο. Αυτό δεν δικαιολογεί κατήχηση από γονείς κι από πολιτικές οργανώσεις. Το σχολείο δεν γίνεται έτσι καλύτερο και, κυρίως, μετατρέπουμε τα παιδιά σε παθητικούς δέκτες, σε απλά σφουγγάρια, όπως έλεγαν τον 18ο αιώνα.

……………………………………………………………………

*Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών