ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ/ ΑΦΙΕΡΩΜΑ
Η ιδέα ότι, παρ’ όλα τα πισωγυρίσματα και τις υποτροπές, η βαρβαρότητα και ο πόλεμος στον πλανήτη μας σιγά σιγά θα περιοριστούν, ότι η ειρήνη και η πρόοδος θα επικρατήσουν, απορρίφθηκε ως αυταπάτη. Ενδεχομένως σήμερα πολλές από τις θέσεις που διατύπωνε ο Κονδύλης πριν από είκοσι χρόνια φαίνονται πολύ πιο εύλογες· οπωσδήποτε, με δεδομένη τη σημερινή ελληνική κρίση, φαίνονται πιο εύλογες οι διαγνώσεις και οι προγνώσεις του σε ό,τι αφορά την ελληνική πραγματικότητα
Του Μιχάλη Παπανικολάου*
Πολύπλευρο και εντυπωσιακό, το έργο του Παναγιώτη Κονδύλη (1943-1998) απευθύνθηκε και εξακολουθεί να απευθύνεται σε διάφορες κατηγορίες αναγνωστών, τόσο στη Γερμανία και στους γερμανόφωνους όσο και στην Ελλάδα. Υπάρχει ένας Κονδύλης ιστορικός των ιδεών, ένας Κονδύλης φιλόσοφος (ή, έστω, «αναλυτής των ανθρώπινων πραγμάτων» όπως αυτοχαρακτηρίστηκε κάποτε), ένας Κονδύλης κοινωνικός ιστορικός (ο χαρακτηρισμός είναι επίσης δικός του), καθώς και ένας Κονδύλης δημοσιολόγος και σχολιαστής της παγκόσμιας και της ευρωπαϊκής επικαιρότητας.
Υπάρχει όμως κι ένας πιο «ελληνικός» Κονδύλης, όχι μονάχα ο Κονδύλης της δεκαετίας του ’60 και του ’70, ο φοιτητής της Αθήνας και της Χαϊδελβέργης που μοιράστηκε τους προβληματισμούς μιας αιρετικής Αριστεράς και συνομίλησε μαζί της, αλλά και ο Κονδύλης ως εξαιρετικός μεταφραστής, επιμελητής και υπεύθυνος έκδοσης τόσων και τόσων σημαντικών βιβλίων στα ελληνικά.
Σε αυτόν, τον πιο «ελληνικό» Κονδύλη, οφείλουμε μεταξύ άλλων και δύο σύντομα αλλά αιχμηρά και προκλητικά κείμενα: Το κείμενο για το ενδεχόμενο του ελληνοτουρκικού πολέμου που γράφτηκε ως επίμετρο στο βιβλίο για τον Κλαούζεβιτς και τη «θεωρία του πολέμου», καθώς και το κείμενο για την καχεξία του αστικού στοιχείου στη νεοελληνική κοινωνία και ιδεολογία, την «εισαγωγή» δηλαδή στην «Παρακμή του αστικού πολιτισμού», που επανεκδόθηκε ως ξεχωριστό βιβλίο με τον τίτλο «Τα αίτια της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδας».
Ωστόσο, το πολύπλευρο αυτό έργο το διαπερνά ένας ενιαίος προβληματισμός που λειτούργησε ως σημείο αφετηρίας και προωθητικός παράγοντας. Είναι ένας προβληματισμός κοινωνικός, ιστορικός και πολιτικός, ο οποίος στην πορεία του μεταμορφώθηκε σε προβληματισμό πάνω στην ουσία του ανθρώπου. Τον προβληματισμό αυτόν θα μπορούσαμε, παραλλάσσοντας αποφάνσεις του ίδιου του Κονδύλη και απλοποιώντας υπερβολικά, να τον συνοψίσουμε στο εξής ερώτημα, ένα ερώτημα που ίσως παλιότερα ήταν περισσότερο επείγον και δημοφιλές απ’ όσο σήμερα: Γιατί τα χειραφετητικά εγχειρήματα τα οποία πυροδοτήθηκαν από τη Γαλλική και τη Ρωσική Επανάσταση απέτυχαν να εγκαθιδρύσουν μορφές κοινωνικής συνύπαρξης πραγματικά χειραφετημένες και απαλλαγμένες από την αλλοτρίωση και την εκμετάλλευση; Οι αφετηρίες της σκέψης του Κονδύλη υπήρξαν μαρξιστικές, ο εν λόγω προβληματισμός υπήρξε οπωσδήποτε και προβληματισμός πολλών αριστερών, αλλά ο τρόπος που επιχείρησε ο φιλόσοφος να απαντήσει στο ερώτημα ξέφυγε από τον μαρξισμό (και τους «επιγονικούς», όπως θα έλεγε ο ίδιος, μαρξισμούς), και ξεφεύγοντας από αυτόν παρέκαμψε και τις ιστορικές, πολιτικές ή κοινωνιολογικές απαντήσεις που θέλησε να δώσει μια άλλη Αριστερά, αντιδογματική ή, ας την πούμε έτσι μολονότι και πάλι απλοποιούμε επικίνδυνα, «αντιγραφειοκρατική».
Ετσι, ο Κονδύλης -και δεν υπήρξε βέβαια ο μόνος- εμπνεύστηκε από τον Μαρξ όχι ως θεωρητικό της κοινωνικής απελευθέρωσης και του κομμουνισμού αλλά ως μελετητή των αναγκαιοτήτων που ορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις στο αλλοτριωτικό παρόν και, επίσης και ίσως κυρίως, από τον Μαρξ ως κριτικό των ιδεολογιών. Εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι τα βιβλία που αφιέρωσε ο Ελληνας φιλόσοφος σε βασικά ζητήματα της ιστορίας των ιδεών και της φιλοσοφίας (Η Γένεση της Διαλεκτικής, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, ο Συντηρητισμός, Η Κριτική της Μεταφυσικής στη Νεώτερη Σκέψη) αποτελούν κατά κύριο λόγο εγχειρήματα ιδεολογικής κριτικής, ενώ οι κοινωνικές (σε αυτές να συμπεριλάβουμε και τις διακρατικές-γεωπολιτικές) αναγκαιότητες θεματοποιούνται και συγκεκριμενοποιούνται κατ’ επανάληψη τόσο στην ιδιότυπη «κοινωνική ιστορία» του (π.χ. στην «Παρακμή του αστικού πολιτισμού»), όσο και στο βιβλίο για τον Κλαούζεβιτς και στη δημοσιολογία της δεκαετίας του ’90. Βέβαια, την πληρέστερη θεωρητική αναδιατύπωση αυτών των δύο βασικών, ας πούμε κοινωνικοφιλοσοφικών, θεμάτων τη βρίσκουμε στο «Ισχύς και απόφαση», το κατεξοχήν θεωρητικό κείμενο του Κονδύλη που διαθέτουμε, εφόσον το άλλο, η «κοινωνική οντολογία» του («Το πολιτικό και ο άνθρωπος»), δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.
Αποκηρύσσοντας τις πλευρές του μαρξισμού που θεώρησε μεταφυσικές-ιδεολογικές («εσχατολογία»), ο Κονδύλης ανέπτυξε για τους σκοπούς της κατανόησης της ανθρώπινης πραγματικότητας μιαν εννοιολογία και μιαν οπτική που μόνο δημοφιλείς δεν θα μπορούσαν να είναι. Εχοντας για βασικές κατηγορίες της ανθρωπολογίας του την ισχύ, την αυτοσυντήρηση και το διαβόητο εννοιολογικό δίπολο φίλος-εχθρός, επίσης με τη ρητή του προσχώρηση στον μηδενισμό των αξιών και την απόρριψη του κοινού τόπου της προόδου σε κάθε εκδοχή της, τόσο τη μαρξιστική όσο και την αστική-φιλελεύθερη, ο Κονδύλης προέβλεψε έναν 21ο αιώνα γεμάτο συγκρούσεις και πολέμους.
Η ιδέα ότι παρόλα τα πισωγυρίσματα και τις υποτροπές η βαρβαρότητα και ο πόλεμος στον πλανήτη μας σιγά σιγά θα περιοριστούν, ότι η ειρήνη και η πρόοδος θα επικρατήσει, απορρίφθηκαν ως αυταπάτες. Ενδεχομένως σήμερα πολλές από τις θέσεις που διατύπωνε ο Κονδύλης πριν από είκοσι χρόνια φαίνονται πολύ πιο εύλογες· οπωσδήποτε, με δεδομένη τη σημερινή ελληνική κρίση, φαίνονται πιο εύλογες οι διαγνώσεις και οι προγνώσεις του σε ό,τι αφορά την ελληνική πραγματικότητα.
Το τι μέγεθος υπήρξε ο Κονδύλης ως διανοητής και ιστορικός των ιδεών, πάντως, μπορεί κατά τη γνώμη μου να το δει κυρίως ο αναγνώστης των ιστορικοφιλοσοφικών του έργων, και πρώτα πρώτα ο αναγνώστης του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ισως η στροφή επί το πραγματιστικότερον που θα πρέπει να αναμένει κανείς στη χώρα μας εξαιτίας της κρίσης να φέρει, αποδυναμώνοντας τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό ορισμένα από τα νεοελληνικά μας ιδεολογήματα και τους εθνικούς μας μύθους, περισσότερους αναγνώστες κοντά στον Κονδύλη.
………………………………………………
*Φιλόλογος-μεταφραστής
