Σε µια περίοδο βαθιάς οικονοµικής ύφεσης αρκετοί εκδοτικοί οίκοι του τόπου µας εξακολουθούν µε επιµονή και αυτοθυσία να παράγουν σχετικά πλούσιο εκδοτικό έργο. Αλλά και το ελληνικό αναγνωστικό κοινό επιµένει, σε πείσµα των καιρών, να στηρίζει αυτή την εκδοτική προσπάθεια.
Η στήλη της «Επιστήµης» της «Εφηµερίδας των Συντακτών» δεν θα µπορούσε να µείνει ουδέτερη ή αµέτοχη σε αυτή την κοινή και ηρωική πλέον εκδοτική-αναγνωστική προσπάθεια.
Και αυτό γιατί πιστεύουµε ότι σε περιόδους µεγάλης οικονοµικής κρίσης και κοινωνικής ρευστότητας, όπως αυτή που διανύουµε σήµερα, η ανάγνωση κάποιων καλογραµµένων επιστηµονικών βιβλίων, εκτός από γνωστικά επωφελής, ενδέχεται να αποδειχτεί και ψυχοσωµατικά «θεραπευτική».
Στοιχηµατίζοντας λοιπόν στις ψυχοθεραπευτικές λειτουργίες της ανάγνωσης, προτείνουµε σήµερα ως «αντίδοτο» σε αυτή τη «σκληρή» άνοιξη µερικούς από τους πιο ενδιαφέροντες τίτλους επιστηµονικών βιβλίων που κυκλοφόρησαν πρόσφατα
Victor J. Katz Ιστορία των μαθηματικών μετ. Κώστας Χατζηκυριάκου επιμ. Γιάννης Χριστιανίδης εκδ. Παν. Εκδ. Κρήτης, σελ. 1.016
Τα επίθετα που συχνά χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τις μαθηματικές αλήθειες είναι «αναγκαίες», «αναλυτικές», «αντικειμενικές». Επίθετα που υποδηλώνουν τον διαχρονικό και, για πολλούς, «υπερ-ιστορικό» χαρακτήρα της αλήθειας των μαθηματικών προτάσεων.
Επιπλέον, ενώ στις φυσικές επιστήμες –φυσική, χημεία, βιολογία– κάποιες βασικές θεωρητικές παραδοχές τους εγκαταλείπονται ή ανατρέπονται ολοσχερώς από νέες, στα μαθηματικά, αντίθετα, δεν συμβαίνει το ίδιο: οι μαθηματικές έννοιες φαίνεται πως γεννιούνται ήδη «ώριμες», σχεδόν εκτός τόπου και χρόνου.
Ωστόσο, αυτή η ειδυλλιακή εικόνα των «αιώνιων» μαθηματικών αληθειών ανατρέπεται από τη συστηματική μελέτη της ιστορίας της γέννησης και της ανάπτυξης των μαθηματικών ιδεών, δηλαδή της ιστορικής εξέλιξης των μεγάλων μαθηματικών ιδεών, η οποία κάθε άλλο παρά γραμμική ήταν και είναι! Και το βιβλίο του Βίκτορ Κατζ, παγκόσμιας φήμης ιστορικού των μαθηματικών, αποτελεί την πληρέστερη και πιο επιτυχημένη μέχρι σήμερα προσπάθεια συστηματοποίησης της χρονολογικής ανάπτυξης των εννοιών και των εφαρμογών της μαθηματικής σκέψης, όχι μόνο στη Δύση αλλά σε κάθε ανθρώπινο πολιτισμό.
Ενα πολύτιμο εργαλείο μελέτης και διδασκαλίας που, χάρη στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, είναι πλέον στη διάθεση των Ελλήνων αναγνωστών άριστα μεταφρασμένο και επιμελημένο από τους Κώστα Χατζηκυριάκου και Γιάννη Χριστιανίδη.
………………………………………………………
Ian Stewart Τα μαθηματικά της ζωής μετ. Νίκος Αποστολόπουλος επιμ. Αθανάσιος Τάρτας εκδ. «ΤΡΑΥΛΟΣ», σελ. 572
Ο συγγραφέας αυτού του αξιόλογου και πρωτότυπου βιβλίου, επιφανής Βρετανός μαθηματικός φυσικός και ιδιαίτερα προικισμένος εκλαϊκευτής των πιο δύσκολων επιστημονικών ιδεών, δεν χρειάζεται συστάσεις, καθώς πολλά από τα πιο επιτυχημένα διεθνώς έργα του έχουν μεταφραστεί και στα ελληνικά.
«Τα μαθηματικά της ζωής» είναι το πιο πρόσφατο και, κατά τη γνώμη μας, το πιο φιλόδοξο συγγραφικό του εγχείρημα. Σε αυτό διερευνά αφ' ενός το πώς τα σύγχρονα μαθηματικά μπορούν να συμβάλουν στην κατανόηση των πολύπλοκων ζωικών φαινομένων και αφ' ετέρου πώς τα δύσκολα βιολογικά προβλήματα ωθούν στην ανάπτυξη νέων μαθηματικών εργαλείων.
Σήμερα, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε μέχρι πρόσφατα, οι επιστήμες της ζωής καταφεύγουν ολοένα και συχνότερα στις δύσκολες μαθηματικές έννοιες των πολύπλοκων μη γραμμικών συστημάτων –στη χαώδη δυναμική, στη θεωρία των παιγνίων, στα μαθηματικά της μορφογένεσης κ.ο.κ.– προκειμένου να περιγράψουν αλλά και να προβλέψουν τη συμπεριφορά των έμβιων οργανισμών.
Ομως, όπως υποστηρίζει ο Ιαν Στιούαρτ, θα ήταν λάθος να πιστέψει κανείς ότι μόνο οι επιστήμες της ζωής έχουν να ωφεληθούν από τη μαθηματική γονιμοποίησή τους: αν τον 20ό αιώνα η κινητήρια δύναμη πίσω από την εμφάνιση νέων μαθηματικών προσεγγίσεων ήταν οι εξελίξεις στη φυσική, τον 21ο αιώνα τον ρόλο αυτό τον έχουν αναλάβει οι βιολογικές επιστήμες.
…………………………………………
Lawrence M. Krauss Ενα Σύμπαν από το Τίποτε μετ. Νίκος Αποστολόπουλος επιμ. Παναγιώτης Χούνος εκδ. «ΤΡΑΥΛΟΣ», σελ. 256
Πώς και από τι γεννήθηκε το Σύμπαν; Πώς και πότε θα τελειώσει; Ή –για να θυμηθούμε το υποκριτικά αθώο ερώτημα των θεολόγων– γιατί να υπάρχει το κάτι και όχι το τίποτα;
Μια προκλητική αλλά επιστημονικά τεκμηριωμένη απάντηση σε αυτά τα προαιώνια ερωτήματα μπορεί να αναζητήσει κάποιος στο τελευταίο βιβλίο του διεθνούς φήμης θεωρητικού φυσικού Λόρενς Κράους. Οι πρόσφατες κατακτήσεις της σύγχρονης φυσικής και της κοσμολογίας οδηγούν στο εξωφρενικό συμπέρασμα ότι το Σύμπαν αναδύθηκε από μια αυθόρμητη κβαντική διακύμανση του «τίποτα» ή, ακριβέστερα, του κβαντικού κενού.
Αντιστρέφοντας λοιπόν το θεολογικό επιχείρημα, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι: «Οχι μόνο δύναται κάτι να προκύψει από το τίποτα, αλλά πάντα από το τίποτα θα προκύπτει κάτι»! Ετσι, με μεγάλη επιτηδειότητα και με σχεδόν σαδιστική διάθεση αντικρούει βήμα προς βήμα όλα τα κρυπτοθεολογικά επιχειρήματα υπέρ του συμπαντικού προσχεδιασμού και της Ανθρωπικής Αρχής.
Δικαίως λοιπόν ο διάσημος εξελικτικός βιολόγος Ρίτσαρντ Ντόκινς, στον εκθειαστικό επίλογο που έγραψε για το βιβλίο, υποστηρίζει: «Αν το “Περί της καταγωγής των ειδών’’ ήταν το πιο θανάσιμο πλήγμα που κατάφερε η βιολογία στο υπερφυσικό, μπορούμε να εκλάβουμε το “Ενα Σύμπαν από το Τίποτε’’ ως το ισοδύναμό του στην κοσμολογία».
…………………………………………………………….
Robert Kaplan Το υπαρκτό τίποτα Μια ιστορία του μηδενός μετ. Τεύκρος Μιχαηλίδης εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 255
Αν το βιβλίο του Λόρενς Κράους, που μόλις παρουσιάσαμε, αναδεικνύει τη δημιουργική δύναμη του τίποτα, τότε το βιβλίο του Ρόμπερτ Κάπλαν «Το υπαρκτό τίποτα», μια ιστορική διερεύνηση της μαθηματικής-μεταφυσικής έννοιας του «Μηδενός», αποτελεί την εννοιολογική, επιστημονική και λογική προϋπόθεση της κοσμολογικής σύλληψης του «Τίποτα».
Πράγματι, ο επιτυχημένος συγγραφέας και μαθηματικός Ρόμπερτ Κάπλαν, συνιδρυτής του Math Circle, ενός διεθνούς προγράμματος που στοχεύει στην ευχάριστη εξοικείωση του ευρύτερου κοινού με τα μαθηματικά, κατάφερε να γράψει ένα απολαυστικό όσο και βαθυστόχαστο βιβλίο για την εξέλιξη της ιδέας του μηδενός στον χρόνο και την αποφασιστική επιρροή της στη μαθηματική σκέψη.
Στις σελίδες αυτού του βιβλίου παρακολουθούμε τη δαιδαλώδη πορεία και τις μεταμορφώσεις της νοητικά δύσπεπτης ή και παράλογης ιδέας του μηδενός: όταν σταδιακά το «Τίποτα», δηλαδή το μη ον, άρχισε να διεκδικεί το δικαίωμά του στην ύπαρξη. Ακολουθώντας τα ίχνη του μηδενός μέσα στους αιώνες με τη διαίσθηση και την εγρήγορση ενός φυσιοδίφη που συλλέγει, όπως ο ίδιος γράφει, «όλες τις υπέροχες διαφορετικές ποικιλίες μορφών που παίρνει το μηδέν», ο συγγραφέας κατάφερε να δημιουργήσει ένα διασκεδαστικό και ταυτόχρονα αρκετά διαφωτιστικό ανάγνωσμα. Στην απόλαυση του κειμένου συμβάλλει αποφασιστικά και η εξαιρετική μετάφραση του συγγραφέα-μαθηματικού Τ. Μιχαηλίδη.
…………………………………………
Matt Ridley Η κόκκινη βασίλισσα μετ. και επιμ. Παναγιώτης Δεληβοριάς εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 612
Είναι το σεξ ο καθοριστικός παράγοντας όχι μόνο για την ανθρώπινη επιβίωση αλλά και για τη διαμόρφωση της ανθρώπινης ταυτότητας; Και αν η απάντηση είναι θετική, τότε πώς συμβιβάζεται η κοινή στο είδος μας βιολογική-σεξουαλική μας ταυτότητα με την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα του κάθε ατόμου;
Αυτά, μεταξύ πολλών άλλων, είναι τα δύο θεμελιώδη βιολογικά-πολιτισμικά ερωτήματα γύρω από τα όποια περιστρέφεται η προβληματική αυτού του εντυπωσιακού και πολυσυζητημένου επιστημονικού έργου.
Το βιβλίο υπογράφει ο Βρετανός Ματ Ρίντλεϊ, ένας από τους πλέον επιφανείς διεθνώς επιστήμονες-δημοσιογράφους και συγγραφέας άλλων έξι καλογραμμένων και πολύ επιτυχημένων επιστημονικών βιβλίων (έχουν μεταφραστεί σε 26 γλώσσες).
Στόχος του βιβλίου είναι να διερευνήσει πώς οι σύγχρονες βιολογικές επιστήμες –εξελικτική βιολογία, μοριακή γενετική, ηθολογία, νευροβιολογία– καταφέρνουν σήμερα, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, να διαφωτίσουν το αίνιγμα της ανθρώπινης φύσης. Κεντρική θέση του συγγραφέα είναι πάντως ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την ανθρώπινη φύση αν πρώτα δεν καταλάβουμε πώς εξελίχθηκε και, όπως υποστηρίζει με πλήθος επιχειρημάτων, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε πώς εξελίχθηκε χωρίς να κατανοήσουμε τον αποφασιστικό ρόλο της ανθρώπινης σεξουαλικότητας.
Ανάμεσα στις μεγάλες αρετές του βιβλίου θα πρέπει να συνυπολογιστούν η κομψότητα, η σαφήνεια και η ειλικρίνεια ενός επιστημονικού λόγου που κινείται πέρα από τις ωραιοποιητικές συμβάσεις της πολιτικής ορθότητας.
………………………………………………………
Μισέλ Φουκώ Η γέννηση της κλινικής μετ. Κική Καψαμπέλη επιμ. Μ. Μητροσύλη εκδ. «νήσος», σελ. 326
Το μεγαλύτερο μέρος του συγγραφικού έργου του μεγάλου Γάλλου ιστορικού των ιδεών και ανατρεπτικού κοινωνικού στοχαστή Μισέλ Φουκώ (1926-1984) έχει εκδοθεί στα ελληνικά. Πρόσφατα μάλιστα, μεταφράστηκαν και τα περίφημα μαθήματά του στο Collége de France, καθώς και πολλές από τις συνεντεύξεις που έδωσε όσο ζούσε.
Ωστόσο, παρά το μεγάλο ενδιαφέρον του κοινού για τη σκέψη και το έργο του Φουκώ, μία από τις πρώτες και εξαιρετικά σημαντικές μελέτες του, «Η γέννηση της κλινικής», για μυστήριους λόγους παρέμενε αμετάφραστη στη γλώσσα μας.
Αυτό το ιδιαίτερα ενοχλητικό κενό ήλθαν να καλύψουν πρόσφατα οι εκδόσεις «νήσος», προσφέροντας μια πολύ καλή μετάφραση αυτού του θεμελιώδους και απίστευτα επίκαιρου βιβλίου.
Στο έργο αυτό ο Φουκώ επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη γένεση της νεωτερικής ιατρικής «όρασης» και πρακτικής. Διερευνά δηλαδή, με τον συνήθη εξαντλητικό και πρωτότυπο τρόπο του, πώς από τα τέλη του δεκάτου ογδόου αιώνα μέχρι σήμερα μεταλλάχθηκαν σταδιακά και επιβλήθηκαν οι νέες ιατρικές πρακτικές ανάλυσης, κατανόησης και θεραπείας του ανθρώπινου σώματος. Το τι θα θεωρείται «ορατό» και τι «αόρατο» από την ιατρική γνώση μετατοπίζεται σταδιακά στα βάθη του ανθρώπινου οργανισμού: της νέας περίπλοκης βιολογικής «μηχανής».
Παράλληλα, και οι ασθένειες, ως «δυσλειτουργίες» της έμβιας μηχανής, χειραφετούνται σταδιακά από τις μεσαιωνικές (υπερφυσικές και δαιμονολογικές) εξαρτήσεις τους από το Κακό, για να παραδοθούν στην ορθολογικότερη, υποτίθεται, διαχείριση της νέας ιατρικής αυθεντίας.
Κοντολογίς, η «Γέννηση της κλινικής» είναι μια συστηματική ανάλυση της νέας ιατρικής εξουσίας και ως μελέτη λειτουργεί ως η απαραίτητη γέφυρα που συνδέει το προηγούμενο βιβλίο του, «Η ιστορία της τρέλας», με τα επόμενα, «Οι λέξεις και τα πράγματα» και «Επιτήρηση και τιμωρία».
………………………………………………
Εντγκάρ Μορέν Η Μέθοδος 6. Ηθική μετ. Γιάννης Καυκιάς «Εκδ. του Εικοστού Πρώτου», σελ. 304
Το βιβλίο αυτό κλείνει τον μεγάλο κύκλο της συστηματικής διερεύνησης των επιστημονικών, μεθοδολογικών και επιστημολογικών προϋποθέσεων της σύγχρονης ανθρώπινης γνώσης και αυτογνωσίας. Πρόκειται για τη μεγαλειώδη ερευνητική προσπάθεια του διάσημου Γάλλου φιλόσοφου και κοινωνιολόγου Εντγκάρ Μορέν, η οποία ξεκίνησε το 1977 και ολοκληρώθηκε το 2004 με την έκδοση του παρόντος τόμου.
Σε αυτό το καταληκτικό βιβλίο του εξάτομου έργου του ο μεγάλος προπαγανδιστής της πολύπλοκης σκέψης επικεντρώνεται και διερευνά τις φυσικές βιο-ανθρωπολογικές και τις ιστορικο-κοινωνικές προϋποθέσεις και παραμέτρους της ηθικής συνείδησης και συμπεριφοράς.
Ξεκινώντας από την πολυδιαγνωσμένη ηθική κρίση και τη βαθύτερη κρίση της ηθικής στον δυτικό πολιτισμό, εξετάζει όλες τις πτυχές και τις εκδηλώσεις αυτής της πολύπλοκης συλλογικής και ατομικής κρίσης. Μόνο εφόσον, όπως υποστηρίζει, κατανοήσουμε τις «βιο-ανθρωπο-κοινωνικές» αιτίες της ανθρώπινης συμπεριφοράς μπορούμε να διαμορφώσουμε τη νέα ηθική στάση που απαιτείται για να αντιμετωπίσουμε τα δυσεπίλυτα ηθικά διλήμματα που καθημερινά μας θέτει η σύγχρονη τεχνοεπιστήμη.
Πρωτόγνωρα ηθικά διλήμματα και δυνατότητες που σήμερα μας επιβάλλουν επιτακτικά να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με το καλό και το κακό, το εφικτό και το αναγκαίο. Καθόλου περίεργο λοιπόν που μεγάλο μέρος αυτού του σημαντικού βιβλίου επικεντρώνεται στα βιοηθικά προβλήματα που έχουν γεννήσει οι πρωτοφανείς βιο-τεχνολογικές και νευρο-επεμβατικές δυνατότητες της τυφλής ηθικά και κοινωνικά τεχνοεπιστήμης.
Και όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο συγγραφέας, δεδομένης αυτής της τυφλότητας και της θεμελιακής αμφισημίας της επιστήμης, οι νέες δυνάμεις της μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τη βιοεξουσία τόσο για το καλό όσο και για το κακό του ανθρώπου. Ενα πολύ ενδιαφέρον και διεγερτικό βιβλίο που, επειδή δεν ενδίδει στον πειρασμό των κοινότοπων και στείρων ηθικολογικών ή μηδενιστικών προσεγγίσεων, μας επιτρέπει να αναλογιστούμε τα πρωτόγνωρα μετα-ηθικά προβλήματα που γεννά η μετα-νεωτερική εποχή μας.
