Tου Γεράσιμου Προδρομίτη*

Μετά τα τελευταία γεγονότα στην Ηλεία η ξενοφοβία και ο ρατσισμός κάνουν δραματικά την επανεμφάνισή τους στο γνωστικό πεδίο της ελληνικής κοινής γνώμης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ένταση και η έκτασή τους έλειψαν από τη θλιβερή, εξαθλιωμένη και βάρβαρη καθημερινότητα της μνημονιακής Ελλάδας. Η γενικευμένη -θεσμική και μη- κατακραυγή ενάντια στην απάνθρωπη συμπεριφορά των «μπράβων» και των «αφεντικών», ως αντίδραση στην πραγματικότητα του έμπρακτου ρατσισμού, θέτει καίρια (και δύσκολα να απαντηθούν μέσω γενικών αποφάνσεων και αποσπασματικών δημοσκοπικών ευρημάτων) ερωτήματα ως προς το πόσο ρατσιστική και ξενόφοβη χώρα είναι πια η Ελλάδα.

Η διαλεκτική ρατσισμού-αντιρατσισμού έχει αποτελέσει ένα από τα πιο γόνιμα πεδία ερευνητικής και θεωρητικής παραγωγής της Κοινωνικής Ψυχολογίας, μιας επιστήμης που συνδέθηκε από τις πρώτες δεκαετίες της ανάπτυξής της με την καταγραφή και τη μελέτη στάσεων απέναντι στην προκατάληψη και τις κοινωνικές διακρίσεις. Κατά τη δεκαετία του ’80 κάνουν την εμφάνισή τους θεωρίες και μοντέλα τα οποία εκκινούν από την παραδοχή ότι ο ρατσισμός αποτελεί μια σε μεγάλο βαθμό «λογοκριμένη» κοινωνική στάση, δεδομένης της ιστορικής εμπειρίας της ναζιστικής θηριωδίας αφενός αλλά και των προταγμάτων εξισωτισμού και σεβασμού στη διαφορετικότητα, που υπέβαλλαν τα κινήματα της δεκαετίας του ’60 σε Ευρώπη και Αμερική αφετέρου. Υπό αυτή την έννοια, η απροκάλυπτη και ωμή εκδήλωση ρατσιστικών στάσεων στιγματίζεται και απαξιώνεται κοινωνικά, ενώ ταυτόχρονα οι ερευνητές εντοπίζουν και αποτυπώνουν ερευνητικά μορφές «λανθάνοντος» ρατσισμού, ο οποίος εκφράζεται με πολιτικά ορθή, ήπια «περιγραφική» γλώσσα που αποφεύγει τους ακραίους και επιθετικούς χαρακτηρισμούς. Ετσι, το «κανείς δεν είναι ρατσιστής, ο ρατσισμός όμως αντιστέκεται» συμπυκνώνει αφενός την υποχρέωση θεσμών και πολιτών να δηλώνουν δημόσια την προσήλωσή τους στις αξίες της ισότητας και του ανθρωπισμού και να διακηρύττουν τον σεβασμό στη διαφορετικότητα και αφετέρου την υποδόρια διατήρηση κρυφού ρατσισμού, ο οποίος λόγω εσωτερικευμένης λογοκρισίας δεν συνειδητοποιείται από τον φορέα του ως τέτοιος. Πειραματικές έρευνες κατά τη δεκαετία του ’90 απέδειξαν ότι η μείωση του λανθάνοντος ρατσισμού μπορεί να συμβεί μόνο εφόσον κάποιος υποχρεωθεί να εσωτερικεύσει και να διαχειριστεί τη σύγκρουση ανάμεσα στην υποχρέωση έκδηλου αντιρατσισμού και άδηλου ρατσισμού. Συγκεκριμένα, όταν τα πειραματικά υποκείμενα οδηγούνταν να περιγράψουν μια μειονότητα με αρνητικούς όρους, έχοντας ταυτόχρονα την εντύπωση ότι η πλειονότητα έχει αντιρατσιστική στάση, κατέληγαν σε μείωση του κρυφού τους ρατσισμού. Το ίδιο συνέβαινε και στην περίπτωση χρήσης θετικών όρων περιγραφής της μειονότητας, υπό την αίσθηση ότι η πλειονότητα της ομάδας αναφοράς τους έχει ρατσιστική στάση.

Τα κάπως παράδοξα αυτά ευρήματα, που βασίζονται στη σύγκρουση μιας αντιρατσιστικής πολιτισμικής νόρμας και μιας πρακτικής που καθιστά έκδηλο τον λανθάνοντα ρατσισμό, είναι αδύνατο να έχουν ευθεία και άμεση εφαρμογή στην εκτεταμένη κοινωνική πραγματικότητα. Εντούτοις, η χημική τους καθαρότητα και η ερευνητική τους αξιοπιστία τα καθιστά χρήσιμες κατευθυντήριες γραμμές «ανάγνωσης» μιας πραγματικότητας που ολοένα γίνεται λιγότερο «κανονική»: η προϊούσα απενοχοποίηση του ρατσιστικού λόγου και η διαρκής καθημερινοποίηση της ρατσιστικής βίας θέτουν νέες σταθερές, πάνω στις οποίες η διακίνηση των ιδεών από την κοινωνία των πολιτών αλλά και ο λόγος και η συμπεριφορά των κρατικών θεσμών οφείλουν όχι να αναπαράγουν το επιδερμικό αντιρατσιστικό Zeitgeist, αλλά να εμβαθύνουν με συνέπεια τη συνείδηση των συνδέσεων μεταξύ των φανερών και των κρυφών μορφών εκδήλωσης του ρατσισμού.

Αν η τερατώδης βία και η στυγνή εκμετάλλευση του πρόσφατου περιστατικού έχουν κάτι το θετικό, αυτό είναι ακριβώς ότι συνιστούν επεισόδιο συνειδητοποίησης του ευρέως διαδεδομένου ρατσισμού, που συνιστά αναγκαία συνθήκη για το βαθμιαίο ξερίζωμα των άδηλων μορφών απο- και υπο- ανθρωποποίησης του άλλου.

……………………………………………………

*Αναπληρωτής καθηγητής Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου