Του Στέφανου Ροζάνη
Τα προβλήματα που αναδύονται οσάκις επιχειρείται ένας καθορισμός της ταυτότητας και της διαφοράς μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της σύγχρονης πολυπολιτισμικής κοινωνικής διάρθρωσης και των σημασιακών και συμβολικών πλεγμάτων που αυτή δημιουργεί και εκτρέφει, δεν είναι δυνατόν να τεθούν διακεκριμένα, αλλά, αντίθετα, φανερώνονται ταυτόχρονα, έτσι ώστε το πρόβλημα της ταυτότητας να προϋποθέτει το πρόβλημα της διαφοράς και αντιστρόφως. Με άλλα λόγια, ο αυτοκαθορισμός της ατομικότητας των μελών ενός κοινωνικού συνόλου ή μιας κοινωνικής ομάδας θα ήταν αδιανόητος χωρίς την ενεργό και δραστική ύπαρξη μιας ετερότητας διακεκριμένης κοινωνικά και πολιτισμικά, η οποία να διακατέχεται από την επιθυμία και την ανάγκη του δικού της αυτοκαθορισμού, σε αντίθεση, και πολλές φορές σε σύγκρουση, με τον αυτοκαθορισμό του θεσμίζοντος κοινωνικού συνόλου ή κοινωνικής ομάδας. Ο Vilem Flusser έχει δείξει ότι «η πράξη του αυτοκαθορισμού φέρει σταθερά το ανθρώπινο υποκείμενο μπροστά σε μια κρίση, εξαιτίας του γεγονότος ότι ο αυτοκαθορισμός απαιτεί από το ανθρώπινο υποκείμενο να διαφοροποιηθεί από κάποιους άλλους, να διακριθεί έναντι κάποιων άλλων
Υπό την έννοια αυτή, εντός των ορίων του πλέγματος της πολυπολιτισμικής κοινωνίας αναπτύσσεται μια σταθερή κατάσταση κρίσης της ατομικότητας, κατά το μέτρο που δημιουργείται κατ' ανάγκην μια έντονη διαδραστικότητα και αντίθεση μεταξύ του θεσμίζοντος κοινωνικού υποκειμένου και του ξένου ως μορφής ετερότητας, η οποία συμπλέκεται και συγχρόνως συμβάλλει στο πρόβλημα του αυτοκαθορισμού και, κατά συνέπεια, στο πρόβλημα της διαφοροποίησης από τους άλλους και της διάκρισης έναντι των άλλων.
Η πολυπολιτισμικότητα επιβάλλει τον ξένο ως την κατ' εξοχήν μορφή του άλλου εξαναγκαστικά και με όρους οι οποίοι συγκροτούν μιαν αναπόφευκτη κρίση ταυτότητας και διαφοράς, μιαν αναπόφευκτη συνάντηση με την ετερότητα εν κρίσει. Η διαφοροποίηση του θεσμίζοντος και κυρίαρχου υποκειμένου ενισχύει κατά τον τρόπο αυτόν τον αυτοκαθορισμό του, ενώ παράλληλα ενδυναμώνει την επιθυμία των άλλων, των ξένων, να αντιτάξουν τον δικό τους αυτοκαθορισμό και να συγκρουστούν με την κυρίαρχη ταυτότητα, αντιπαραθέτοντας τη διαφορά τους και διεκδικώντας επιθετικά αυτή τη διαφορά ως καθοριστικό παράγοντα των σχέσεων, κοινωνικών και ατομικών όπως αυτές διαμορφώνονται μέσα στις δομές της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Η ουσία της κρίσης των σύγχρονων κοινωνιών είναι ακριβώς αυτή: κρίση της ταυτότητας και κρίση της διαφοράς.
Προκύπτει λοιπόν μια αμφισημία, η οποία είναι πράγματι ουσιώδης και ίσως απαιτεί έναν επανακαθορισμό τόσο της ταυτότητας όσο και της διαφοράς. Αυτή η αμφισημία εντείνεται περαιτέρω, καθώς ο αυτοκαθορισμός εν κρίσει τοποθετεί τον άλλον στη θέση του υπαρξιακού εχθρού, του ανυπόφορου ξένου, του «κλέφτη της ευτυχίας και της ευταξίας», και συγχρόνως εκείνου ο οποίος ευθύνεται για την κρίση. «Αυτό το οποίο απαιτείται» διατείνεται ο Flusser «είναι να εξευρεθεί κάποιος ο οποίος να είναι υπεύθυνος για την κρίση. Εχοντας βρεθεί, οι μάζες μπορούν στη συνέχεια να επιτεθούν στον ένοχο [...] διότι ένοχοι είναι εκείνοι που διαφοροποιούνται από τη μάζα. Και μόλις η διαφορά επανεγκαθίσταται, η ταυτότητα καθίσταται για ακόμη μία φορά πιθανή». Εγκαθιδρύεται κατ' αυτόν τον τρόπο ένας νέος συσχετισμός και μια καινούργια διαδραστικότητα μεταξύ ταυτότητας και διαφοράς, μεταξύ του ψυχρού και αυτοκαθοριζόμενου εγώ της κυρίαρχης μάζας και της διαφοράς που εκφράζεται από τον ξένο, από τον άλλον ως απειλούσα ετερότητα.
Επειδή αυτή η διαφορά αρνείται το συμπαγές του αυτοκαθορισμού του γηγενούς, επιτρέπει στο γηγενές να επιβεβαιώσει τον αυτοκαθορισμό του, να τον ενδυναμώσει και να τον εγκαταστήσει ως πανίσχυρη συμβολική αρχή της ύπαρξής του. Ετσι, ο ένοχος βεβαιώνει τον κριτή του και ο αποδιοπομπαίος τράγος συμβάλλει στην ένταση της ταυτότητας, εξαιτίας της αναμφισβήτητης διαφοράς του.
Υφίσταται, ωστόσο, μια άλλη πλευρά των διαδραστικών σχέσεων μεταξύ ταυτότητας και διαφοράς, η οποία μπορεί να ανιχνευθεί κυρίως στους τροπισμούς της διαφοράς, όπως αυτή εκφράζεται στην περίπτωση του ξένου, ως κατ' εξοχήν ετερότητας. Στην περίπτωση αυτή, η αφομοίωση του ξένου μέσα στους όρους και τις συνθήκες που διανοίγει γι' αυτόν ένα καινούργιο περιβάλλον, αφ' ενός μεν τραυματίζει τη διαφορά του και αφ' ετέρου του επιτρέπει να κινείται με σχετική άνεση, ριγμένος στις πιθανότητες που του προσφέρει η γειτνίασή του με τη θεσμίζουσα ταυτότητα. Σ' αυτή την κατάσταση, η ετερότητα αποκτά μιαν αμφιθυμία, η οποία, ωστόσο, παρ' όλο που διευκολύνει τις διαδραστικές σχέσεις με το καινούργιο περιβάλλον, εντούτοις καθίσταται πηγή ψυχικής και συναισθηματικής αστάθειας, καθώς από τη μια μεριά η ετερότητα διατηρεί θραύσματα της πολιτισμικής ταυτότητας και από την άλλη αμφιταλαντεύεται, αφού διαπιστώνει ότι είναι ικανή να τα «βγάλει πέρα» με τις αξιώσεις και τις δραστηριότητες που το καινούργιο περιβάλλον απαιτεί, και κατά συνέπεια η ένταση μεταξύ του αυτοκαθορισμού της ετερότητας και του αυτοκαθορισμού των άλλων μπορεί να υποχωρεί, μολονότι ο ξένος την κουβαλά μέσα του, ως ισχυρή συνιστώσα της διαμόρφωσης του προσωπικού του διακυβεύματος. Υπό την έννοια αυτή, φανερώνεται το αίτημα μιας εσωτερικής συναίνεσης, οπότε και από τη σκοπιά της ταυτότητας και από τη σκοπιά της διαφοράς αναδύεται ο πληθυντικός χαρακτήρας μιας ηθικής στάσης ως υποχρέωσης προς τον άλλον και ως υπέρβαση της κρίσης. Αυτό, ωστόσο, διόλου δεν σημαίνει ότι η κρίση υπερβαίνεται εν τέλει: απλώς αλλάζει προσανατολισμό και καθίσταται περισσότερο πολυμορφική, καθώς εισχωρεί βαθύτερα σε σύμπλοκα προβλήματα θεσμικής ενσωμάτωσης και ψυχικής, συναισθηματικής έντασης. Κυρίως, αναδύεται ένας χώρος (ψυχολογικός, κοινωνικός, πολιτισμικός) όπου το άλλο καταπιέζεται από το ίδιο, οπότε εκείνο που διακινδυνεύεται είναι η ακεραιότητα του άλλου και άρα η ηθική αξίωση της εσωτερικής συναίνεσης αυτοαναιρείται.
