Της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη*
To προδρομικό βιβλίο του Κώστα Αξελού με τον τίτλο «Προς μια πλανητική σκέψη» πρωτοεκδόθηκε στη Γαλλία το 1964, όταν ακόμη δεν είχε επέλθει η μετάλλαξη της μοντερνικότητας σε πλανητική εποχή. Οταν, τρεις δεκαετίες αργότερα, το βιβλίο επιτέλους μεταφράστηκε στα ελληνικά, η εντύπωση εξακολουθούσε να είναι ότι μάς μετέφερε σε τόπους της επιστημονικής φαντασίας μάλλον παρά στο κατώφλι του ηλεκτρονικού κόσμου που είχε ήδη αναδυθεί. Μη έχοντας προλάβει να αναπτύξουμε δεσμούς προσδοκίας και διάψευσης με τον κόσμο αυτό, αισθανόμαστε, όχι μόνο τότε, αλλά ακόμη και σήμερα, οικείοι και ξένοι μαζί. Οσα βιβλία αυτού του τόσο ξεχωριστού και ιδιότυπου φιλοσόφου είχαν προηγηθεί και όσα άλλα επακολούθησαν έκτοτε, συνέβαλαν στο να καμφθούν οι αντιστάσεις της άγνοιας και κυρίως της προκατάληψης, που είναι και οι πιο σθεναρές.
Καθώς υποσκάπτουν τις ιδεολογικοποιήσεις που μας ωθούν σε μια τυφλή κινητικότητα, τα κείμενα του Κώστα Αξελού μάς αφυπνίζουν για να μας μεταφέρουν σ’ εκείνη την υπεραισθητή πτυχή της στοχαστικής σκέψης που, λόγω των αποστάσεων που παίρνει από τα πράγματα της ζωής, αποκτά τον χαρακτήρα ρήγματος.
Από την επικίνδυνη θέση του ρήγματος που χωρίζει τον στοχασμό από τις πρακτικές μας, ο φιλόσοφος μας φανερώνει όσα μπορεί να σημαίνει για μας το τέλος της σύγχρονης εποχής, ακριβώς τη στιγμή που μεταλλάσσεται σε μιαν άλλη εποχή του πλανήτη που νομίζαμε ότι αργούσε να έλθει, ενώ είναι ήδη εδώ.
Διαφορετική απ’ όλες τις προηγούμενες, η πλανητική εποχή μάς καλεί να προσπεράσουμε την ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου, σαν μια χειρονομία φιλικής απομάκρυνσης από τα ανεπούλωτα τραύματα που προκάλεσαν οι καταστροφικές κατακτήσεις του, για να ανοιχθούμε στην απαρχή που φέρει μέσα της η αποπεράτωσή του.
Η αλήθεια είναι ότι δυσκολευόμαστε να προσπεράσουμε την Ιστορία του δικού μας Κόσμου, που πίστεψε ότι χωρούσε τα αθλιότερα και τα ευγενέστερα πράγματα, όντας ο ίδιος αχώρετος. Και είναι δύσκολο, γιατί, καθώς τον προσπερνούμε, ανοιγόμαστε σ’ ένα τοπίο που, παρά τους θορύβους και τον συνωστισμό, είναι τοπίο ερήμωσης, αφού ο κόσμος, όπως παρατηρεί ο Αξελός, έχει χάσει την κοσμοϊστορική σημασία του και έχει αδειάσει από νόημα.
Γιατί το μυστικό ότι δεν ήταν άπειρος κι ότι χωρούσε στο γήινο χρονοδιάστημα, τόσο καλά κρυμμένο άλλοτε, υπό την πίεση των φιλοσοφικών διερωτήσεων και των επιστημονικών ερευνών, τους δύο τελευταίους αιώνες, διέρρεε συνεχώς. Ομως ο Αξελός επιμένει: η νοσταλγία που δεν ταιριάζει στους ποιητές, δεν ταιριάζει ούτε στους στοχαστές.
Κώστα Αξελέ, το κάλεσμά σου ως φιλοσόφου-δημιουργού και η απόδοση τιμής στο πρόσωπό σου και στο έργο σου από το Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου μας καθυστέρησαν πολύ. Θαρρείς και έπρεπε οι δικές μας τιμές να περιμένουν την κατάλληλη στιγμή ώστε να αποδοθούν στον καιρό τους, στη φάση, δηλαδή, κατά την οποία η ποιητικότητα, η κοινότητα, η ιερότητα, η στοχαστικότητα, αλλά κι αυτή ακόμα η πλαστικότητα φάνηκε να έχουν αποσυρθεί από την παγκόσμια σκηνή. Σ’ αυτή την κρίσιμη στιγμή της σιωπής και της περισυλλογής που επιβάλλουν το άγχος και η ανησυχία για το αύριο, ξανατείνουμε ευήκοα ώτα για να αφουγκραστούμε τον σκεπτόμενο και ποιητικό λόγο. Τον Λόγο που μέσα στον θόρυβο της καταναλωτικής φρενίτιδας και της ευημερούσας ένδειας που υποσχόταν, μέχρι πρότινος, ήταν αδύνατο να ακουστεί. Με τη μεσολάβησή σου ως φιλοσόφου, που έπαψε εγκαίρως να πολιορκεί τη σοφία για να επιδοθεί στη σκέψη που γεννά τη σοφία, άνοιξες τον κληρονομημένο Λόγο. Τον έκανες να μιλήσει για το κύβευμα του πάλαι ποτέ μοντέρνου Κόσμου, που επί σχεδόν πέντε αιώνες συστηνόταν ως μια ανυπέρβλητη κι αδιατάρακτη ταυτότητα, καθώς τόσο άσκεπτα το εμφάνιζε ως μεγαλεπήβολο σχέδιο κυριαρχίας πάνω στη φύση και στα ανθρώπινα πράγματα.
Ο λόγος του Αξελού, σαν σε ηχώ ξαναφέρνει στ’ αυτιά μας τον λόγο ενός Χέγκελ, ενός Μαρξ, ενός Νίτσε που έλεγαν ότι πριν από τον άνθρωπο και πριν από τον κόσμο είναι η σχέση που συνδέει τον άνθρωπο με τον κόσμο. Στα κείμενά του ο Κώστας Αξελός μάς έδειξε, πράγματι, ότι ο κόσμος, συνδυάζοντας τον μύθο με την τεχνολογία, υποδύθηκε το καταδαμάζον και παντοδύναμο είναι που ποτέ του δεν ήταν, με αποτέλεσμα να καταντήσει άσκεπτος κι ανεξέταστος, όπως ο βίος μέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Γιατί επιμένοντας να είναι αυτό που δεν ήταν, ο κόσμος εξάντλησε με το ψέμα του τη σκέψη και τον λόγο που του αναλογούσε.
Moλονότι η οικονομία και το χρήμα μονοπώλησαν το ενδιαφέρον της ανθρωπότητας και η αναστοχαστική σκέψη εξακολουθεί και φαντάζει ακόμη και σήμερα σαν περίεργη ασχολία, παρ’ όλ’ αυτά, χωρίς την κριτική δύναμη του αναστοχασμού, μια τέτοια κατάληξη θα μας ήταν ακατανόητη· ένα ανεξήγητο μυστήριο που θα μας βύθιζε σε βαθύτερο σκοτάδι, έτσι που η πτώση του Κόσμου και η καταρράκωση του Λόγου να φαίνονται καταδικαστικές και αδιέξοδες.
Ο Αξελός, όμως, λάτρης του Ηράκλειτου, γνωρίζει ότι η άνω και η κάτω οδός είναι μία. Ετσι, αντίθετα από ορισμένους διανοητές της Δύσης που εξήγγειλαν ως μοίρα του σύγχρονου κόσμου έναν αναπόφευκτο κι ακατάβλητο μηδενισμό, ο Ελληνας και Ευρωπαίος φιλόσοφος επιμένει ότι η πτώση και η άνοδος του ιστορικού κόσμου είναι μία και επήλθε σε μια μακρά διάρκεια, στα όρια ενός συστήματος που για να στηριχθεί, κατασκεύαζε ταυτότητες διαχωρισμένες από τις ετερότητες, στερημένες τη διαφορά.
Αλλά για να δείξει ότι το σύστημα, επιδεικνύοντας την ισχύ του, φανέρωνε τον κόσμο άλλον από αυτόν που όντως είναι, ο Αξελός χρειάστηκε να απομακρυνθεί από την Ιστορία του παγκόσμιου συστήματος και να σκεφτεί για λογαριασμό της τωρινής εποχής που σημαδεύει το τέλος του. Το τέλος όμως, για τη σκέψη του Αξελού, δεν είναι πέρας, τερματικός σταθμός, μεταμόρφωση και αλλαγή.
Με το βλέμμα προσηλωμένο στο παρμενίδειο «Εν το Παν» και στην πολυπλοκότητά του, έδειξε ότι για να αλλάξει ο σημερινός κόσμος, χρειάζεται να αλλάξει η σχέση μας με τον κόσμο. Αυτή η αλλαγή της σχέσης μας με τον κόσμο είναι η προϋπόθεση για τη μεταμόρφωση του κόσμου και τη δική μας.
…………………………………………………………………………………….
* Καθηγήτρια Φιλοσοφίας ΑΠΘ – συγγραφέας. Το κείμενο είναι απόσπασμα από την ομιλία της στην τελετή αναγόρευσης του Κώστα Αξελού σε επίτιμο διδάκτορα του ΑΠΘ, στις 5.3.2009, μετά από δική της πρόταση και πρωτοβουλία.
