Του Μάριου Μπέγζου*
Ο Κώστας Αξελός δεν υπήρξε θεολόγος, ούτε κυριολεκτικά ούτε μεταφορικά. Ηταν συνειδητά «αντι-θεολόγος» με την ιδεολογική φόρτιση του όρου «θεολογία» σε κλασικά μαρξιστικά συμφραζόμενα. Δεν ασχολήθηκε με θεολογικά ζητήματα συστηματικά. Περιστασιακά μόνο απαντώνται αναφορές στη θρησκεία από τη δική του φιλοσοφική σκοπιά.
Στο αξελικό έργο έχουμε φιλοσοφία της θρησκείας σπερματικά και αποσπασματικά μόνο. Δεν υπάρχει θεολογία παρά μόνο φιλοσοφική ηθική με θεολογικές παραπομπές, που διακρίνονται για το κριτικό τους πνεύμα και την πρωτοτυπία της σύλληψής τους.
Η θρησκεία «αποκρύπτει και αποκαλύπτει το παιχνίδι της» (ΠΚ 19). «Μέσα στο τελετουργικό παιχνίδι (jeu cultuel) το παιχνίδι αποβαίνει ιερό (sacre) και το ιερό παίζεται» (ΠΚ 19) προσθέτοντας ότι «η θρησκεία είναι ήδη μια αλλοτρίωση της πίστης» (ΠΚ 20).
Σχεδόν αφοριστικά αποφαίνεται ο φιλόσοφός μας: «Αυτό που έχει σημασία δεν είναι η θρησκεία αλλά το πρόβλημα του ιερού. Ο ήχος και η σιωπή, το φως κι η σκιά των όντων είναι σημαντικότερα από την ποίηση και την τέχνη. Ο,τι μετρά δεν είναι η πολιτική αλλά η ιστορική μοίρα –ή το μεταϊστορικό παιχνίδι- των ανθρώπων. Πιο σημαντικός είναι ο σκεπτόμενος λόγος παρά η φιλοσοφία» (ΠΚ 43). Τελικά «η βία είναι το αποσυναρμολογημένο ελατήριο των μεγάλων εξουσιών» (ΠΚ 43).
Ακόμα «ο Θεός έχοντας γίνει Ανθρωπος θα θανατωθεί από τους ανθρώπους» (ΟΚ 129). Σήμερα πια «οι άνθρωποι, ξεθεωμένοι από την αναμονή μιας νέας θρησκείας, μιας νέας ηθικής, ενός νέου δικαίου, αποζητούν τον κόλπο της μάνας τους: τον αναζητούν στη μητέρα μας την Εκκλησία –που έχει γίνει οικουμενική και τουριστική» (ΠΗ 29). Ωστόσο «η θέση των θεών που ήσαν οι κατ’ εξοχήν παίκτες τώρα έχει καταληφθεί από τον εκτοπισμένο άνθρωπο» (ΠΗ 79).
Πάντοτε ανοιχτή παραμένει η θεολογία του Κώστα Αξελού. «Η φιλοσοφία διατηρεί επίσης μια παράξενη σχέση μ’ αυτό που καλείται θρησκεία και που δεν είναι αιώνιος αστερισμός. Μια εμπειρία του θείου και μια λατρεία (…) προηγούνται της φιλοσοφίας, κι όταν ακόμα η φιλοσοφία πιστεύει ότι ανεξαρτητοποιείται απ’ αυτές, δεν καταφέρνει να απελευθερωθεί πλήρως» (ΜΕ 45).
Από αυτό δεν συνάγεται καμιά δήθεν φιλοσοφική δικαίωση της θρησκείας. Αντιθέτως μάλιστα αναδύεται μια αμείλικτη όσο και συνεπής στοχαστική κριτική της θεολογίας, της θετικής (θεϊσμός) και της αρνητικής (αθεϊσμός).
«Οπως ο θεϊσμός ή ο ντεϊσμός, έτσι και ο πανθεϊσμός και ο αθεϊσμός δεν είναι πια ικανοί να κάνουν τον θεό να επιστρέψει, να τον οικουμενικοποιήσουν ή να τον αρνηθούν σαν κάτι που θα μπορούσε να υπάρχει. Ο Θεός έχει αποσυρθεί (…) σκοτώθηκε από τον άνθρωπο. Η απόσυρση και ο φόνος του προσδιορίζουν ακόμα τη μνήμη μας` αντικαθιστούμε επίσης τη θεότητα με την ανθρωπότητα» (ΜΕ 182).
Και συνεχίζει: «Από τον Ντεκάρτ έως τον Χάιντεγκερ (αυτού συμπεριλαμβανομένου), ο ζωντανός ή νεκρός θεός δεν παύει να υπερίπταται –ακόμα και για εκείνους που τον αναιρούν ή τον αρνούνται. Αυτό δεν αφορά μόνο τη φιλοσοφία αλλά εξίσου την τέχνη και την ποίηση» (ΜΕ 183).
Η προβληματική ερώτηση περί του Θεού, η οποία στη θρησκειοφιλοσοφική ορολογία τιτλοφορείται «αποφατισμός», ταιριάζει στην αξελική θεολογία: «Ολες σχεδόν οι σκέψεις αναφέρονται στον θεό, ορισμένες τον αρνούνται, και της προτείνουν, χωρίς να το καλοξέρουν, λαϊκά υποκατάστατα· εξαιρετικά σπάνιες είναι οι σκέψεις που δεν αρνούνται τον θεό περισσότερο απ’ όσο δεν τον παραδέχονται, αλλά τον προσεγγίζουν σαν ένα πρόβλημα, σαν μια μείζονα ερώτηση που έχει τεθεί στην ανθρωπότητα, η οποία, ελλείψει παρόντος ή απόντος θεού, ζει με τις εκκοσμικευμένες, εκλαϊκισμένες δυνάμεις της: τα ιερά και όσια δικαιώματα του ανθρώπου, που πάντοτε διακηρύσσονται και ποτέ δεν γίνονται σεβαστά στο ακέραιο, είναι ένα τέτοιο υποκατάστατο» (ΜΕ 211).
Κορωνίδα και κατακλείδα της αξελικής φιλοσοφίας της θρησκείας θα μπορούσε να θεωρηθεί η αποφθεγματική ρήση του: «Οι θεοί και ο θεός είναι όπως ο ορίζοντας: απομακρύνονται, όταν προσπαθούμε να τους πλησιάσουμε» (ΑΣ 65).
………………………………………………………………………..
* Καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας & κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, [email protected]
…………………………………………………………………………………………
Βιβλιογραφική επισημείωση
Τα παραθέματα του Κ. Αξελού συντομογραφούνται ως εξής: ΠΚ: «Το Παιχνίδι του Κόσμου», ΑΣ: «Ανοιχτή Συστηματική», εκδ. Εστία, Αθήνα 1989 – ΜΕ: «Μεταμορφώσεις», εκδ. Εστία 1998 – ΟΚ: «Ορίζοντες του Κόσμου», εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1978 – ΠΗ: «Προβληματική Ηθική» = «Pour une éthique problématique», Ed. de Minuit, Paris 1972. Βασικό βοήθημα: Μ. Π. Μπέγζος, «Κώστας Αξελός – Το άνοιγμα της σκέψης», εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2002, εξαντλημένο από καιρό που ετοιμάζεται να επανακυκλοφορήσει. Πρβλ. την τελευταία συνέντευξή του στον Γιώργο Δουατζή, «Το σπασμένο παιχνίδι – Η τελευταία συνέντευξη του Κώστα Αξελού», επίμετρο Μάριου Π. Μπέγζου, εκδ. Καπόν, Αθήνα 2011.
