Ο τρόπος γραφής του μάς κάνει να σκεφτόμαστε τα τσίρκα του Σαγκάλ, τους ανεμοστρόβιλους του Βαν Γκογκ. Γιατί αυτό το αινιγματικό στοιχείο που υπάρχει στη σκέψη του είναι το ότι δεν υπάρχει σε αυτήν ούτε αληθινή είσοδος ούτε αληθινή έξοδος

Tου Ζαν-Μισέλ Παλμιέ*

Μετάφραση: Θανάσης Γιαλκέτσης

Ο Κώστας Αξελός παραγνωρισμένος; Αναμφίβολα, όχι. Γιατί το έργο του δεν έπαψε, εδώ και περίπου είκοσι πέντε χρόνια, να υποκινεί πάθη και πολεμικές, όπως και η διαδρομή του. Κομμουνιστής μαχητής στη νεότητά του, στην Αθήνα, όπου καταδικάστηκε σε θάνατο, εμφανίζεται σαν πέτρινη σφίγγα στο σταυροδρόμι όπου με υπερβολική τόλμη τοποθετήθηκε. Μπροστά του, σαν συγκλίνοντες δρόμοι, διασταυρώνονται προβληματικές: εκείνες του Μαρξ, του Χάιντεγκερ, του Φρόιντ, του Νίτσε, του Ηράκλειτου και του Ρεμπό. Αυτός είναι εκεί, αινιγματικός, αναπτύσσοντας τις φιλοσοφικές του τριλογίες, τα παιχνίδια του, τα ερωτήματά του, τις περιπλανήσεις του. Σοφός και τρελός, παιδί και ενήλικος, φιλικός και καυστικός, τόσο καυτός όσο το χιόνι.

Μόλις ανοίξουμε ένα από τα βιβλία του, αυτό μας παρασύρει σε μια δίνη ερωτημάτων, όπως ο άνεμος παρασύρει ένα μαραμένο φύλλο. Θα θέλαμε να σταματήσουμε, να φύγουμε, να αποφύγουμε αυτά τα ερωτήματα, αλλά τα ξαναβρίσκουμε αδιάκοπα, όταν αναρωτιόμαστε για τον μαρξισμό, την ποίηση, τη νεωτερικότητα, τον θάνατο ή την αιωνιότητα.

Και αυτό μέσα από δέκα βιβλία, που σίγουρα δεν έχουν αρκετά μελετηθεί: «Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία», «Ο Μαρξ στοχαστής της τεχνικής», «Προς την πλανητική σκέψη», «Συμβολή στη λογική», «Το παιχνίδι του κόσμου», «Για μια προβληματική ηθική», «Επιχειρήματα μιας έρευνας», «Ορίζοντες του κόσμου» και, τέλος, αυτά τα «Προβλήματα του διακυβεύματος», που θα εκδοθούν από τις εκδόσεις Minuit στη σειρά Arguments, την οποία δημιούργησε και διευθύνει και η οποία είναι κληρονόμος μιας εξίσου γνωστής περιοδικής επιθεώρησης. Σε αυτό το έργο, ακόμη περισσότερο από όσο στα άλλα, ο Αξελός εμφανίζεται ως ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους ακρίβειας της σκέψης, απαιτητικότητας, βάθους, που έχουν γίνει σπάνια σήμερα. Σίγουρα διαφεύγει από όλους τους συρμούς, όλες τις σχολές, όλα τα συστήματα. Μαρξιστής, κληρονόμος του Ηράκλειτου και του Χάιντεγκερ, προχωράει σε μιαν έρημο, θέτοντας ερωτήματα με τα οποία λίγοι τολμούν ακόμη να αναμετριούνται.

Η γλώσσα του, πυκνή, ποιητική, ιλιγγιώδης, είναι προσανατολισμένη προς μια μοναδική σκέψη, την οποία ανευρίσκει και αναδιοργανώνει σε κάθε του βιβλίο: τη σκέψη του παιχνιδιού του κόσμου, μέσα στο οποίο έχουν εγκλωβιστεί για πάντα οι ζωές μας, οι ιδέες μας, οι αξίες μας, τα ψέματά μας, οι ελπίδες μας, οι αυταπάτες μας. Παιχνίδι του ανθρώπου, του είναι, της γλώσσας, της ζωής και του θανάτου, που ενώνει τον Ηράκλειτο και τον Νίτσε, αλλά με μιαν αίσθηση της αστειότητας άξια των μυθιστορηματικών ηρώων του Ντοστογιέφσκι. Η βιτριολική του πνευματική διαύγεια τον κάνει να αντιλαμβάνεται τη νεωτερικότητα, τις θεωρίες της, τα είδωλά της με μια χλομή σαφήνεια. Από αυτό το θέαμα φαίνεται να αντλεί μιαν ορισμένη παρηγοριά. Γιατί στον Αξελό κανείς δεν κερδίζει. Ούτε και ο θάνατος.

Ο Αξελός είναι απών από τη φωτισμένη σκηνή της φιλοσοφικής προχειρότητας. Το εικονοκλαστικό του χαμόγελο δεν αφήνει τίποτα άθικτο. Απόλυτα περιθωριακός, ίσως στο εξωτερικό μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητός. Το να τον διαβάζουμε ισοδυναμεί με το να ανακαλύπτουμε ξανά τον ανησυχητικό χαρακτήρα όλων των πραγμάτων, με το να επανερχόμαστε ίσως προς την ουσία της φιλοσοφίας. Είναι σίγουρα ένας από τους σπάνιους συγγραφείς των οποίων τα βιβλία δεν σου επιτρέπουν να τα συνοψίσεις. Τι μας λέει σε αυτά τα «Προβλήματα του διακυβεύματος»; Θέτει μόνον ερωτήματα, μας ρωτάει και αναρωτιέται και ο ίδιος για τις σχέσεις ανάμεσα στις ζωές μας και στο παιχνίδι του κόσμου. Για την αδυναμία να κερδίσουμε και να μην παίξουμε, για τη σχέση της επιστήμης και της σκέψης, την πνευματική διαύγεια και την τρέλα του Χέλντερλιν, για το παράξενο του γεγονότος να κατοικούμε ποιητικά πάνω στη γη και να πεθαίνουμε μια μέρα.

Ο τρόπος γραφής του μάς κάνει να σκεφτόμαστε τα τσίρκα του Σαγκάλ, τους ανεμοστρόβιλους του Βαν Γκογκ. Γιατί αυτό το αινιγματικό στοιχείο που υπάρχει στη σκέψη του είναι το ότι δεν υπάρχει σε αυτήν ούτε αληθινή είσοδος ούτε αληθινή έξοδος. Το παιχνίδι είναι εκεί για πάντα. Θα είναι ακόμη εκεί και μετά από μας. Καμία λύτρωση, καμία σωτηρία, καμία απόλυτη γνώση εγελιανού τύπου. Ο Μαρξ ανήγγειλε το τέλος της Ιστορίας, ο Νίτσε τον θάνατο του Θεού, ο Χάιντεγκερ εκείνον της μεταφυσικής. Αλλά η ιστορία όπως και το πτώμα του Θεού έχουν πιαστεί στην ίδια περιδίνηση. Ο θάνατος της φιλοσοφίας γίνεται θέμα για φιλοσοφική φλυαρία. Σε έναν κόσμο κορεσμένο από απαντήσεις, ο Αξελός δεν θέτει παρά μόνον ερωτήματα. Δεν θέλει ούτε και να είναι ο «τελευταίος των φιλοσόφων», γιατί αυτή, λέει, είναι μια μορφή που επαναλαμβάνεται.

Το δικό του αίτημα και ο ριζοσπαστισμός του είναι εκεί για να σχεδιάσουν νέους ορίζοντες του κόσμου και για να αποκαλύψουν την απουσία σκέψης. Τα κάποια μικρά συστήματα που κατασκευάζουν ορισμένοι κάθε φθινόπωρο, με βάση τα μεγαλοπρεπή ερείπια των ιδεολογιών και των φιλοσόφων του παρελθόντος, δεν τον ενδιαφέρουν και πολύ.

Ετσι, είναι ο άνθρωπος της μεγάλης μοναξιάς και της μεγάλης ελευθερίας. Το να τον διαβάζουμε, να μαθαίνουμε να τον ακούμε είναι ταυτόχρονα μια μαιευτική και μια θεραπευτική αγωγή. Ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος, στην καρδιά των πραγμάτων και του κόσμου, αυτός ο λύκος της φιλοσοφικής στέπας, η οποία τον τελευταίο καιρό μοιάζει με έρημο, οικοδομεί ένα έργο τόσο λαβυρινθώδες όσο και το παλάτι του βασιλιά Μίνωα, κατασκευάζει ένα παιχνίδι που έχει την απεραντοσύνη της ζωής, το βάθος και την ομορφιά της τραγωδίας.

………………………………………………………………………………………….

*Ο Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός της Τέχνης Ζαν-Μισέλ Παλμιέ (1944-1998) ήταν καθηγητής Αισθητικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης. Το άρθρο του αυτό δημοσιεύτηκε το 1980 στο περιοδικό «Nouvelles Littéraires» .