Στην εποχή μας, ίσως έχουμε περισσότερο ανάγκη μια τέτοια σκέψη, αυτήν του Κώστα Αξελού: μια διανόηση η οποία, ούσα πάντα η ίδια ελεύθερη, μας δίνει τον οπλισμό για να κρατηθούμε και να αισθανθούμε ελεύθεροι να σκεφτούμε εναντίον της εποχής μας
Της Servanne Jollivet*
O Κώστας Αξελός δεν μας παρέχει ούτε θεωρία ούτε μεταφυσική ούτε φιλοσοφικό σύστημα. Δεν μας δίνει ούτε έτοιμες ερμηνείες ούτε οριστικές απαντήσεις, πολύ λιγότερο λύσεις –κάτι που θεωρητικά θα ήταν πολύ χρήσιμο σε καιρούς κρίσης. Αυτό που μας προτείνει είναι να μείνουμε στη δοκιμασία, να κρατηθούμε στην ίδια τη διερώτηση.
Ας αρχίσουμε λοιπόν, μας λέει ο Αξελός, από το να παραδεχτούμε πως δεν γνωρίζουμε τίποτα, ή πολύ λίγα. Πρόσκληση η οποία είναι το λιγότερο ανεπίκαιρη σε μια εποχή όπου η υπερτίμηση της γνώσης, η υπερτροφία των επιστημών και των τεχνικών μάς δίνουν την ψευδαίσθηση ότι η πραγματικότητα έχει εξηγηθεί απ’ όλες της τις απόψεις κι έχουν διατρηθεί όλα της τα μυστήρια. Σε μια εποχή όπου η σκέψη γίνεται «υπολογιστική», τεχνική, μειωμένη στο να είναι μόνο ένας τροχός της αμάξης κι ένα σύστημα όλο και πιο πολύπλοκο.
Ενάντια στο μονοσήμαντο της αντιπροσωπευτικής σκέψης απαιτείται λοιπόν μια άλλη σκέψη που μπορεί μόνο να μένει μετέωρη και ατελής. Το ζητούμενο δεν είναι να υποτάξουμε την πραγματικότητα σε εξηγητικά σχήματα, σε υπάρχουσες έτοιμες κατηγορίες, ούτε να μας αποδώσουμε εξηγήσεις. Ας μην αναζητούμε ούτε τελεολογία ούτε εσχατολογία ούτε φιλοσοφία της ιστορίας· πρέπει να μείνουμε αποφασισμένοι σε αυτό που μας είναι έμφυτο, χωρίς δυνατότητα απολύτρωσης, χωρίς εξιλασμό. Ο ίδιος ο φιλόσοφος μας λέει με τα δικά του λόγια ότι η σκέψη την οποία προσπαθεί να ξεδιπλώσει «δεν ξεκινάει από κάποιο είναι, από κάποια αρχή, από κάποια ιδέα, κάποιο νόημα, θεμέλιο, παραδοχή ή θεία φώτιση». Δεν υπάρχει προσδιορισμένη αρχή, ξεκίνημα, παρά μόνο μια ανοιχτή διαδρομή, πόσω μάλλον που δεν υπάρχει τέλος.
Προσλαμβάνοντας αυτόν τον αναλλοίωτα ανοιχτό και πολυδιάστατο χαρακτήρα μέσα στον κόσμο, η σκέψη αυτή λοιπόν δεν μπορεί παρά να χαίνει ελλειπτική, αποσπασματική, αφοριστική, αναπτυσσόμενη με τον τρόπο του «ελαττώματος», του «χάσματος» -«αποσπάσματα μιας προσέγγισης»- που δέχεται, γιατί διερωτάται. Σε διάλογο με τον κόσμο, «ο οποίος δεν περιλαμβάνει κάποιο συμπέρασμα», απαντά επομένως η ριζοσπαστικότητα μιας διερώτησης που, σε κάθε βήμα, δεν φοβάται να έρθει αντιμέτωπη με την ίδια την αδυναμία της. Σημαίνει να δεχτεί να παραχωρήσει θέση στον εκπληκτικά ανοιχτό χώρο μιας διερώτησης που παίρνει μέρος στο παιχνίδι χωρίς ποτέ να δοκιμάζει να το υποτάξει. Είναι επίσης και μια πρόσκληση να ξαναβρούμε μια σχετική ταπεινότητα στη σκέψη, να έρθουμε αντιμέτωποι με αυτό που παραμένει φευγαλέο, κι έτσι να δοκιμάσουμε τα ίδια μας τα όρια.
Δεν υπάρχει κάτι το συστηματικό που να παραμένει «ανοιχτό», δεν υπάρχει ηθική που να μένει «προβληματική». Εάν υπάρχουν «απαντήσεις», αυτές είναι αινιγματικές και μοιάζουν περισσότερο με ρωγμές και προσβάσεις. Η σκέψη δεν έχει τίποτε το γραμμικό, ούτε το συνεχές, αλλά προσφέρεται ως «περιπλάνηση» «χωρίς προορισμό». Το να μείνουμε στο παιχνίδι, σημαίνει να αποδεχτούμε ότι η απάντηση παραμένει ένα αίνιγμα, ότι η διερώτηση παραμένει ανοιχτή. Σημαίνει να μπούμε σε μια σχέση ανταπόκρισης, επικοινωνίας.
Αυτό που θέλει να μας πει ο Αξελός είναι ότι, έτσι όπως δεν πρέπει να υποχωρήσουμε στην ψευδαίσθηση της δεξιοτεχνίας -μιας παντοδυναμίας στον κόσμο, έτσι όπως την υπονοεί η τεχνική ιδεολογία-, έτσι δεν είμαστε και καταδικασμένοι να την υποστούμε παθητικά. Είμαστε πάντα ενδιαφερόμενοι και μετέχοντες στο ξεδίπλωμα του κόσμου έτσι όπως μάς παρουσιάζεται. Ενάντια στην τάση της εποχής μας –που αναζητεί τη δεξιοτεχνία, την ασφάλεια, τη σιγουριά– ο Αξελός μάς προσκαλεί σε ένα νέο «προσανατολισμό-διαλογισμό, ποιητικό και ενεργητικό». Ενας νέος προσανατολισμός που προϋποθέτει πάνω απ’ όλα να αλλάξουμε βλέμμα, να αποδεχτούμε την παράδοση, να σταματήσουμε να είμαστε υπό τον ζυγό της δεξιοτεχνίας, του κατορθώματος.
Κατά βάθος, ο φιλόσοφος και το έργο του μάς καλούν να μεταμορφωθούμε εμείς οι ίδιοι, να αλλάξουμε το βλέμμα μας, τον τρόπο ζωής και εμπειρίας μας, να διαμορφώσουμε «μιαν άλλη σχέση με τα πράγματα, με τον εαυτό μας, με τους άλλους», όπως γράφει. Είναι αυτό που ο ίδιος, κάνοντας αναφορά στην ελληνική λέξη «φιλία», ονομάζει στα γαλλικά amicalité (φιλικότητα): αυτό που ενώνει το ένα άτομο με το άλλο, ως κοινωνούς του ίδιου ανοίγματος και πέρα από κάθε κοινωνικό σύνδεσμο. Το να αναγνωρίσουμε ότι στεκόμαστε μπροστά στο ίδιο αίνιγμα, σημαίνει να πραγματώσουμε έναν κόσμο κοινό. Οχι αντιμέτωποι ή πρόσωπο με πρόσωπο –εμείς απέναντι στα πράγματα, στον εαυτό μας, στους άλλους– αλλά υποδεχόμενοι, και αφήνοντάς του χώρο, αυτό που συμβαίνει, που επέρχεται ανάμεσά μας, μεταξύ μας. Αποκηρύσσοντας την εργαλειοποίηση, την κυριαρχία ή την καθοδήγηση· και πραγματώνοντας μια αληθινή συνάντηση.
Σίγουρα ο δρόμος αυτός είναι τολμηρός και όχι από τους πιο εύκολους. Στην εποχή μας, ίσως έχουμε περισσότερο ανάγκη μια τέτοια σκέψη, αυτήν του Κώστα Αξελού: μια διανόηση η οποία, ούσα πάντα η ίδια ελεύθερη, μας δίνει τον οπλισμό για να κρατηθούμε και να αισθανθούμε ελεύθεροι να σκεφτούμε εναντίον της εποχής μας. Η σκέψη του μάς μιλάει με αυτή την έννοια για το μέλλον, είναι μια σκέψη που την έχουμε μπροστά μας, και που θα την έχουμε ολοένα και περισσότερο ανάγκη.
* Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, ερευνήτρια στο CNRS, πρώην μέλος της Γαλλικής Σχολής Αθηνών.
